AKSARAY TARİHÇESİ

 

       M.Ö. 7000-6000 yıllarında Neolitik devirde Anadolu medeniyetinin ilk izlerini gördüğümüz Konya yakınlarındaki Çatal höyükte Hasandağı’na dolayısıyla Aksaray’a ait vesikalara rastlanmaktadır. Burada Hasandağının lav püskürttüğünü tasvir eden bir kazıntı resme rastlanmıştır. Neolitik dönemde Aksaray ve çevresi iskân görmüştür. Kalkolitik ve eski demir devirlerinde iskan olup olmadığı bilinmemekle birlikte çevre köylerde (Böget ve Koçaş) bu döneme ait seramiklere rastlanıştır. M.Ö. 3000-2000 yıllarında Anadolu’da Hatti kavmi yaşamıştır. Bu dönemde Asurlu Tacirler burada ticaret yapmışlardır. Aksaray’ın ilk ve Orta Tunç devirlerindeki durumunu Acemhöyük ören yerlerindeki yapılan kazılardan ve müze müdürlüğünün satın almış olduğu eski eserlerden öğrenmekteyiz. Bu dönemde Asurlu tüccarlar Mezopotamya’dan gelerek şehirlerin banliyölerinde ticaret merkezi kurmaya başlamışlardır. Asurlu tüccarlar yazıyı biliyorlardı. Pişirilmiş çamur üzerine yazılmış metinler, çamurun pekiştirilmesi suretiyle yapıştırılıyordu. Höyük. M.Ö. 3000’den itibaren iskan edilmiştir. Acemhöyük’ ün en parlak devirleri M.Ö.2000 yılının ilk yarısına isabet etmiştir. Koloni dönemlerinin sonlarına doğru, M.Ö. 1700 yıllarında Kafkaslardan gelen, küçük şehir devletleri kuran ve Anadolu’da, askeri bir devlet halinde bir kavmin varlığını görüyoruz. Hint-Avrupalı olan bu kavmin Anadolu’da siyasi iktidarı ele geçirerek kurduğu devlet, eski Hitit Devletidir. Aksaray’da Hititlere ait eserler bulunmamakla beraber mağlup memleketler arasında Aksaray’ın da adı geçmektedir. Orta Anadolu’da MÖ.13.yy. sonlarına kadar devam eden Hitit egemenliği M.Ö. 2.yy.da batıdan (Trakya) gelen ve deniz kavimleri olarak bilinen kavimlerin en güçlüsüdür. Yanardağ küllerinin sıkışmasından oluşan tüf tabakalarının çok kolay kazılabilme özelliği nedeniyle bölgemize çok sayıda yeraltı şehri, dik yamaçlara kaya içinde yerleşme birimleri yapılmıştır. 7.yy. sonlarından itibaren Müslüman Arapların Anadolu üzerinden İstanbul’a yaptıkları seferler nedeni ile bölgeye sığınan Hıristiyanların sayısı çok artmış, Ihlara, Gelveri ve Göreme gibi yerleşim birimleri oluşmuştur. Aksaray, 1142 tarihinde Selçuklular tarafından zapt edilmiş ve 1470 yıllarındaki Osmanlı hâkimiyetine kadar İlhanlı, Danişmentli, Karamanoğulları egemenliğinde kalmıştır.1470 yıllarında Aksaray’ı ele geçiren İshak Paşa tarafından, Fatih Sultan Mehmet’in emri ile halkın bir bölümü İstanbul’a nakledilmiştir. Aksaray geçmişten günümüze Hitit, Pers, Hellenistik Dönem (Büyük İskender), Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı egemenliklerinde kalmıştır. Cumhuriyet dönemine kadar Konya’ya bağlı bir sancak olan Aksaray 1920 yılında vilayet olmuş, 1933 yılında vilayetliği lağvedilerek Niğde'ye ilçe olarak bağlanmış ve 15 Haziran 1989 yılında yeniden Vilayet olmuştur. Aksaray’ın adının ilk olarak eski Hitit metinlerinde geçen “Nenessa (Nenossos) olduğu sanılmaktadır. M.Ö. 1. bin yılda Kral Kiakki döneminde Şinakhatum - Şinukhtu olarak anılan Aksaray, Hellenistik dönemde Kapadokya Krallığına bağlanmış ve Garsaura olan ismi Arkhelais olmuştur. Selçuklular döneminde de II. Kılıçarslan tarafından Arkhelais olan adı Aksaray olarak değiştirilmiş ve ikinci başkent durumuna gelmiştir. Şehre kötü insanların alınmamasından dolayı iyi insanların yaşadığı yer anlamına gelen "Şehr-i Süleha" olarak anılmaktadır. a. Eski Taş Devri Aksaray çevresinde insanlar büyük bir ihtimalle Paleolitik (Yontma Taş/Eski Taş Çağı) Çağ’dan itibaren yaşamışlardır. Paleolitik Çağ’da (M.Ö 600.000-10.000) insanların Aksaray’da yaşadığını gösteren en önemli belirti ise Güzelyurt çevresinde toplanan “Mousterıen” ve “Aurignacien” karakterde yontma taştan obsidien aletlerin bulunmasıdır. Aksaray’a yakın yerlerde de bu döneme ait izler bulunmaktadır. Mesela Ş.Koçhisar’ın kuzeydoğusunda Tuz Gölü yakınında yine Alt Paleolitiğe ait olduğu düşünülen eski alet ve silahlara (kazıyıcı aletler) rastlanmıştır. b. Neolitik, Kalkolitik ve Tunç Çağı Aksaray, Neolitik Çağ (Cilalı taş)’dan beri yerleşim görmüş nadir şehirlerimizden biridir. Bundan dolayı da Aksaray tarihi Neolitik Çağ’dan itibaren başlamaktadır. Neolitik Çağ’da Aşıklıhöyük’te (Kızılkaya Köyü) insanların ilk yerleşim alanlarını kurduğunu görüyoruz. Aşıklı Höyük, avcı-toplayıcı gelenekli ve fakat yerleşik ve tarımcı bir topluluğun yaşadığı bir yerleşim alanıdır. Aşıklı Höyük M.Ö.8500’lerden 7000’lere kadar ki yaşam biçiminin, dolayısıyla Orta Anadolu’nun çanak çömleksiz Neolitik Çağı’nın kültürel gelişiminin ayrıntılarıyla izlendiği bir yerdir. Aşıklı Höyük’ten başka Aksaray’da çok sayıda çanak–çömleksiz veya çanak-çömlekli Neolitik yerleşim yerleri vardır. Özellikle bakır madeninin alet ve silah gibi araç ve gereç yapımında gittikçe çoğalan oranda kullanıldığı Kalkolitik dönemine (M.Ö.5900-3200) ait Aksaray’daki en önemli yerleşim alanı ise Güvercin Kayası’dır. Bu döneme ait bir başka yerleşme alanı da Güzelyurt/Gelveri Yüksek Kilise’dir. Tunç Çağı’nda ise Aksaray çevresindeki en önemli yerleşim alanı Pruşhattum diye lokalize edilen Acemhöyük olup, buradaki yerleşimin de M.Ö 3000 yılından itibaren başladığı bilinmektedir. c. Asur Kolonileri Çağı M.Ö 2000’li yılların başlarında Anadolu’ya yayılan Asurlular, Anadolu’da ticaret kolonileri kurmuşlardı. Anadolu’ya gelen Asurlu tüccarlarda bir politik egemenliğinin ve kolonizasyonun söz konusu olmadığı anlaşılmaktadır. Asurlu tüccarlar Anadolu’ya ticari amaçlarla gelmişlerdi. Bu dönemde krallara bağlı şehirler tepeler üzerinde ve kaleler içinde kuruluyordu. Asurlu kolonistler ise bu şehirlerin eteğinde bir nevi serbest pazar yeri Karum veya Wabartumları (istasyon, misafir evi) kuruyorlardı. Karum (Pazar yeri) merkezlerindeki idare yıllık ve beş günden oluşan haftalık vazifelendirilen hizmetlilerle yürütülmekteydi. Yerel Anadolu prens ve krallarının Asurlu tüccarların can ve mal emniyetini koruma yükümlülüğü vardı. Ayrıca kervan yollarında soygunlar sonucu doğan kayıpları da garantiye almışlardı. Asurlu tüccarlar, idari ve hukuki yönden Asur Krallık yönetimine bağlıydılar. Tacirlerin geliş yolları üzerindeki beylere %10 yol vergisi, Anadolu krallarına sattıkları mal üzerinde %5 vergi verdikleri anlaşılmaktadır. Asurlu tüccarlar ucuz hammadde, işlenmemiş madde, gümüş bazen altın, kereste, post-deri, tahıl alıyor; kalay ve dokuma, ayna, tarak gibi süs eşyaları satıyorlardı. Asurluların Ticaret Kolonileri döneminde kurdukları “Karum” denilen pazar yerlerinden biri olan Pruşhatum Şehri’nin Acemhöyük’te olduğu düşünülmektedir. Asurlular çivi yazısı dâhil kendi kültürlerinden birçoğunu da Anadolu’ya taşımış ve Anadolu kültürünü etkilemişlerdir. Kendi hesaplarına ayna, tarak gibi süs eşyasını, zamanın modasına uygun çeşitli kumaşları ve kalaya kadar Anadolu’dan talep edilen malları Anadolu’ya getiriyor; bu mallara karşılık Asurlu tüccarlar, Anadolu halkının istihsal ettiği veya imal ettiği kıymetli taşları, madenleri bilhassa altın, gümüş ve bakırı Asur’a taşıyorlardı. ç. Hititler M.Ö 1900-1800 yılları veya 1900-1750 yılları arasını kapsadığı belirtilen Asur Koloniler Çağı’ndan sonra Aksaray bölgesinde Hitit egemenliği başlamıştır (M.Ö.1750-1200). Hititler, koloniler devrinin sonlarına doğru Anadolu’da merkezi bir devlet kurmuşlardır. Bunların Anadolu’da idareleri altına aldıkları şehirlerden biri de Pruşhattum’dur (Yeşilova). Hitit yazılı belgelerinden Aksaray’a; Eski Asur döneminde (MÖ.-2112) Şinakhuttum (Şinuktu) denildiği bir soru işaretiyle belirtilmektedir. II. Sargon zamanında buranın ismi Şinuhtu olarak geçmektedir. Hititlerle ilgili yazılı bir vesikada ise Aksaray adının Kurşaura (Kursaura) olarak geçtiği ifade edilmektedir. Bu ifadeyi teyit eden W.Ramsay’ın kaynak gösterildiği başka bir ifadeye göre de Antik dönemde Garsaura adıyla tanınan şehrin M.Ö.3000 yıllarında önemli Hitit merkezlerinden Karşaura (Karsaura/Kurşaura) ile aynı yer olduğu kabul edilmektedir. Hititler dönemine ait Aksaray çevresindeki Sungurlu, Çeltek, Ersele, Tepesidelik gibi birçok höyükte Hitit dönemine ait malzemeler bulunmuştur. d. Geç Hititler Hitit Devleti yıkıldıktan sonra Orta ve Güneydoğu Anadolu’da Geç Hititler (M.Ö.1200-700) ortaya çıkmıştır. Geç Hititler’in egemen olduğu sahalardan biri de Aksaray ve çevresidir. Bu döneme ait Aksaray ve çevresinde birçok yerleşim alanı olduğu muhakkaktır. Bunu bu döneme ait kitabelerden de anlamaktayız. Bu kitabelerden biri Aksaray’da Gücünkaya Köyü’nde Kral Hartapuş’a ait Siyek Kitabesi’dir. Aksaray-Konya bağlantısı düşünüldüğünde burada adı geçen Hartapuş’un Geç Hitit dönemi Konya-Karaman yöresi hâkimi olan Kral Hartapuş ile ilgisinin olduğu muhakkaktır. Hititlerden kalan en önemli buluntulardan bir diğeri de bazalt taşı üzerindeki Hitit Hiyeroglifli Kitabeli Stel’dir. e. Phryg (Frig) Egemenliği M.Ö.8. yy.’ın 2. yarısında merkezi bir hükümet kurmayı başaran Phryglerin kralları Midas devrindeveya diğer bir ifade ile Phryg Devleti’nin güçlü olduğu dönemde Aksaray çevresinin bu devletin etki alanında olduğu, Şinuhtu Şehri (Aksaray) Kralı ile Tabal Kralı’nın Asur’a karşı faaliyetlerinde Frigler tarafından desteklendiği, açıkça görülmektedir. Ayrıca Göllü Dağ’daki bazı eserlerde Frig tarzının görülmesi ve Frigce’nin kullanıldığına ait belgelerin ele geçmesi yukarıdaki ifadeleri teyit etmektedir. Aksaray’da Ihlara, Belisırma ve Yaprakhisar’daki eski mağaraların çoğu Frigler’in (Phryglerin) Ana Tanrıçaları için oyulmuş ve yapılmıştır. f. Kimmer İstilası Aksaray toprakları üzerinde Phryglerden sonra Kimmerler’in istilasını görüyoruz. (M.Ö 7.yy). Kimmer istilasından en çok etkilenen yer, Aksaray’ın da içinde yer aldığı Orta Anadolu’dur. Tabal’ın, Kimmerler tarafından ortadan kaldırıldığı ve Phryglerin de bu istila sırasında yıkıldığına göre Kimmerler’in Aksaray’ın da içinde bulunduğu Orta Anadolu’ya geçici bir süre hâkim oldukları anlaşılmaktadır. g. Lidya Egemenliği Kimmer istilası sırasında yıkılan Frig Devleti’nin yerine daha önce bunların egemenliğinde yaşayan Lidyalılar devlet kurarak Orta Anadolu’ya, dolayısıyla Aksaray’a da egemen olmuşlardır. Med Kralı Kyaksares ile Lidya Kralı Alyattes arasındaki savaş sonunda Kızılırmak, Medler ile Lidyalılar arasında sınır kabul edilmişti. Kızılırmak’ın batısında olan Aksaray, Lidya sınırları içerisinde kalmıştır. ğ. Pers Egemenliği Kapadokya Kralı’nın da desteklediği Persler ile Lidyalılar arasındaki savaşların sonunda Pers Kralı Kyros M.Ö. 547’de Lidyalıların başkenti Sardes’i ele geçirdi. Böylece Lidya Devleti sona erdi ve Aksaray bölgesi de Pers İmparatorluğu’nun hâkimiyetine geçti. Pers İmparatorluğu, araziyi satraplıklara (vilayetlere) ayırdı. Aksaray’ın da içinde bulunduğu satraplığın adı Kappadokia Satraplığı’dır. Hemen hemen tüm Orta Anadolu bu satraplığa bağlı idi. Dara (Dareios), Kapadokya’yı Büyük Kappadokia ve Pont Kappadokia’sı olmak üzere ikiye ayırmıştı. Zamanla bunlar tekrar birleştirildi. Persler idareleri altında bulunan Kapadokya’ya da yerleşmişlerdir. Bunun birinci sebebi; buradaki platonun İran’daki gibi karasal iklimi ve uçsuz bucaksız otlaklar ile Zerdüşlük ve ateş kültü biçimindeki dinsel inançlardan kaynaklanıyordu. Sard ile Sus’a uzanan ve I.Darius devrinden başlayarak kullanılan ve bir kısmı Archelais (Aksaray) topraklarından da geçen ünlü “Kral Yolu” Perslerin zamanında gelişmiş önemli bir ticari yol olmuştur. Kappadokia sözcüğüne tarihte ilk defa M.Ö. VII. yüzyılda İran’da Kermanşah’la Hamedan arasındaki yol üzerinde bulunan Bisütun (Behistan) Dağı’nın kayalık yüzeyine 1.Dareios (M.Ö.521-486) tarafından yaptırılmış olan kabartmaları açıklayan yazıtta rastlanmıştır. I.Dareios/Darius (Pers Kralı) bisütun yazıtında egemenliğine aldığı kavim ve ülkeleri zaferlerinin kanıtı olarak Persçe (Farsça), Elamca ve Akadca üç ayrı dilde çivi yazısıyla belgeletmiştir. Bisütun anıtında sıralanan ülkeler arasında Persçe, Katpatuka sözcüğü yer almaktadır. Kızılırmak’a doğudan katılan Delice Çayı’nın Kapadoks adını taşıdığını, bunun İran dilinde Katpatuka biçiminde anıldığı ifade edilirken, Anadolu’da konuşulan Hint-Avrupa dillerinden biri olan Luvice’ye bağlayanlar da vardır. Kapadokya sözcüğünün büyük bir olasılıkla “güzel atlar ülkesi” anlamına geldiği belirtilmekte ise de, bunun açıklaması yapılamamaktadır. h. Kappadokia (Kapadokya’da) Makedon Egemenliği Kappadokia’daki Pers idaresi, Makedon Kralı İskender’in Pers Kralı Darius’u, İssos ve Gavgamele muharebelerinde yenmesiyle son bulmuştur. Makedonya Kralı İskender, Pers Kralı Darius Kodaman’la çarpışmak için hızla Toros geçidine inerken, generallerinden Sabiktas’ı, Kappadokia‘yı itaat altına almak için gönderdi. Fakat Makedonya ordusu Asya içlerine dalınca Kapadokia’da I.Ariarathes, Pers Savaşı karışıklığından istifade ederek Sebiktas’a karşı isyan etti ve istiklalini ilan etti. Başkenti Gaziura (Turhal) idi (M.Ö.332). Ancak bu krallık 10 yıl yaşadı. Daha sonra Kapadokya idaresi, yine Makedonların eline geçti. ı. Kapadokya Krallığı Kapadokya’nın daha sonra Selevkosların idaresine girdiğini görüyoruz. Zira Kappadokia’nın Selevkos Kralı Antigon’a bağlı olduğu sırada (MÖ.303) diğer Diyadoklar tarafından Antigon’a karşı bir ittifakın kurulmasından istifade eden 2. Ariarathes, Kapadokya isyanını çıkarmıştır. Antigon’a karşı isyan hareketini başlatan bir başkası da Kuzey Kapadokya’daki Mitridat Ktistes idi. Antigon isyanı bastırmak için ordu gönderdiyse de yenildi. 2.Ariarathes ve Mitridat Ktistes aralarında burayı bölüşüp (MÖ 301) kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayırdılar. Kuzeydekine Pont Kapadokyası, güneydekine ise yalnız Kappadokia ismi verdiler. 2.Ariarathes Aksaray’ın da içinde bulunduğu bu Kappadokia’nın kralı olmuştur. Bazı bilim adamlarınca gerçek Kapadokya Kralı olarak kabul edilen III. Ararathes’in kral unvanını aldığı M.Ö.255 yılı, Kapadokya Krallığı takviminin başlangıç tarihidir. Bu kralın devrinde krallık tam bağımsızlığa kavuşmuştur. II. Arirathes devrinde meydana gelen Magnesia (Manisa) Muharebesi’nden (M.Ö.-190) sonra Küçük Asya’da Roma nüfuzu başladı. Kappadokia Krallığı da Roma nüfuzunu kabul etmiş olan Bergama Krallığı’na bağlandı74. IV. Ariarathes (M.Ö.220-163) zamanında Kappadokia Krallığı, Anadolu’nun küçük hükümetleri arasında birinci dereceye yükseldi. Bunun yerine geçen V. Ariarathes, Helenizm ve Helenistlik kurumlarının kendi ülkesinde kök salması için çalışmıştır. Krallığın iki mühim şehri olan Mazaka (Kayseri) ve Tyana (Kilisehisar)’yı Helen sitesi haline soktu. Hatta Mazaka Şehri (Kayseri) Şarondas (Charondas) Kanunları’nı bile kabul etti. Fakat aynı zamanda Kapadokya’ya Yunan Medeniyeti’yle birlikte Yunan ahlaksızlıkları da sokulmakta geç kalmadı. i. Kapadokya’da Pont –Roma Mücadelesi V.Ariarathes Bergama Krallığı yüzünden Romalılara karşı çıkan isyanda öldükten sonra Kapadokia’nın nüfuz ve kudreti devam edemedi. Bundan sonra Kapadokya içinde çıkan karışıklıklardan yararlanan Pont Kralı VI. Mithridates Kapadokya’ya girdi. Fakat bunu kabul etmeyen Roma İmparatorluğu da Kapadokya işlerine karışarak buradaki kendisine taraf olan Kralları Pont Kralı’na karşı desteklemeye başladı. Roma’nın etkisiyle eski Pers asilzadelerinden Ariobarzan krallığa getirildi (M.Ö. 95). Pont Kralı Mithridates, Ermeni Kralı Tigrannes (Tigran) ile birleşerek Kapadokya’yı istila ettilerse de Roma karşısında başarılı olamadılar. M.Ö.85’te Dardanos’ta yapılan anlaşmadan sonra Mithridates, Küçük Asya’yı boşalttı. Komutan Sulla, Küçük Asya’da gerekli gördüğü düzenlemeleri yaptı. Bu andan itibaren talihsiz Anadolu halkına yeni bir felaket ve tenkil devri başladı. Kana susamış olan Roma Lejyonları görülmemiş bir vahşetle şehirleri yağma ettiler, memleketleri yakıp yıktılar. Masum halkı esir gibi sattılar. Mitridates ve müttefiki Tigran ile girişilen mücadeleler sırasında Kappadokia halkı çok perişan olmuştur. Halk, bir taraftan ülkeleri yabancıların yağmasına uğrarken diğer taraftan da kralların Roma’ya yaranmak için istedikleri vergiler altında eziliyorlardı. Son dönem Kappadokia kralları artık kendi başlarına hareket kuvvetini kaybetmişlerdi. Strabon’un aktarılan ifadesine göre Kapadokya Krallığı her biri belli bir yöreyi kaplayan 10 strategia’ya (bir tür yerel yönetim-valilik) ayrılmıştı. Strabon’un devrinde Aksaray’ın bulunduğu yöre ve bölge ismi Garsauritis’tir. Garsaura olarak adlandırılan Aksaray, Hıristiyanlık öncesinde Garsauritis’in merkezi olarak bilinmekteydi. Bilge Umar da Strabon’u (12 II 6) kaynak göstererek, Garsuara (Garsaura)’nın il merkezinin Aksaray olduğunu ifade etmektedir. Kappadokia krallarından Arkhellais (Arkhelaus) Aksaray’ın yerinde ve kendi ismini alan Archellais’i kurdu. Fakat verilen bu bilgiyle ilgili bir belge veya kitabe yoktur. Aksaray’ın Selçuklular tarafından fethinden sonra, eski Garsaura yeni ismi Agsara olarak anılmış, ancak giderek halk ağzında Aksaray (Beyaz Şehir ) olarak değişmiştir. Kral Arkelaos’un ölümüyle (M.S.17) Kapadokya Krallığı sona erdi. Böylece 1.Ariarathes’in kral olmasından (M.Ö.332), Arkhelaos’un Roma’da ölümüne (M.S.17) kadar geçen 349 senelik Kappadokia Krallığı tarih sahnesinden çekilmiştir. Yılmaz Öztuna ise, Kapadokya Krallığı’yla ilgili olarak başkenti Kayseri olmak üzere 344 yıl kadar hüküm süren bir Yunan Krallığı’nın bulunduğunu ve bunların 255 yıl kadar da Selevkoslar’a tabii olduklarını ifade etmektedir. j. Kapadokya’da Roma Egemenliği Son Kappadokia Kralı Arkelaos’un ölümünden sonra Kapadokya Krallığı Roma’ya bağlandı (M.S.17). Roma İmparatoru Claudius (M.S 41-54) tarafından Roma kolonicileri yerleştirilen Archelais’in bundan sonra adı Colonia Archelaıs oldu. Şehir Türkler tarafından alınıncaya kadar “Archelais” ya da “Colonia Archalais” olarak anıldı. Roma döneminde, Vespasianus zamanında Kapadokya, Galatia ile birleştirildi. Trainaus zamanında (M.S 98-117) Kappadokia Roma ile Parthia arasında bir tampon bölge vazifesini görüyordu. Anadolu, İmparator Severus Alexsander (M.S 222-235) zamanından itibaren Pers tehlikesi ile karşı karşıya kaldı. Roma döneminde birçok defa Perslerin istilasına uğrayan Kapadokya iki defa da Gotların istilasına uğramıştır. Roma İmparatorluğu devrinde Hz. İsa vasıtasıyla yayılan Hıristiyanlık kısa sürede Filistin topraklarının dışına taşıp Roma İmparatorluğu toprakları üzerinde hızla yayılmaya başladı. Yayıldığı alanlardan birisi de Kappadokia, dolayısıyla Aksaray çevresidir. Hıristiyanlık, misyonerlik çalışmaları neticesinde; 1. yüzyılın sonuna gelindiğinde devletin üç kıta üzerindeki tüm yerleşim merkezlerinde bir Hıristiyan cemaate rastlamak mümkündü. Roma Devleti mevcut siyasal yapısına zarar vermeyen, insanların ruhi yönlerine hitap eden bu yeni dine karşı ilk zamanlarda ilgisiz kaldıysa da bu din zaman içinde imparatorun ve bunun dayandığı beşeri sistemin otoritesini sarsmaya başlamıştı. Yeni dinin prensipleri devlet kademesinde etkili oluyordu. Bunun üzerine Hıristiyanlık dinine karşı mücadele başladı. Septimus Severus M.S 202 yılında yayınladığı bir fermanla Hıristiyanlığa girmeyi yasakladı. Bu fermanla Hristiyanlık yeraltına indi. Hıristiyanlığın, 60 yıllarında Kapadokya’da hızlı bir gelişme gösterdiği ifade ediliyorsa da Kappadokia’nın 1. yüzyıl tarihiyle ilgili kesin bilgilerde mevcut değildir. Yalnız ikinci yüzyılın sonlarına doğru ilk Hıristiyan topluluklarının teşkil edildiği biliniyor. İlk Hıristanlanlar çok eziyet çektiler. Fakat İmparator Kostantin 313’te yayınladığı ‘’Milano Bildirisi’’ile Hıristiyanlara din ve ibadet özgürlüğü tanıdı. Fermanında “Herkes istediği dini kabul ve bu dine göre ayin yapmakta serbesttir. Bu hususlarda herkes hoşuna giden yolu tutabilir.’’ dedi. Devlet, Hıristiyanlığı resmen tanıdığı gibi, Kostantin de Hıristiyanlığı kabul etti. Hıristiyanlığın gelişip yayıldığı Aksaray çevresinde “Eski” sıfatıyla maruf, Noralı (Helvadereli) Baba Gregor ile “Naziyanzlı” sıfatıyla maruf olan Oğul Gregor gibi Hıristiyan dünyasının ünlü din adamları yetişti. İmparator Diocletianus (M.S 284-305) devrinde Kappadokia ikiye ayrıldı. Batı kısmı esas Kappadokia olarak adlandırıldı. Daha sonra da Asıl Kappadokia diye adlandırılan bu bölüm İmparator Valens (M.S 364-378) tarafından tekrar ikiye ayrıldı. Kappadokia Prima (Birinci) olanın merkezi Kaisareia (Kayseri), Kappadokia Secunda (İkinci) olanının merkezi ise evvela küçük bir köyden ibaret olan Padandos daha sonra da adı Tyana olan yerdi. Büyük Theodosius’un Roma topraklarını iki oğlu Arcadius ve Honarius arasında taksim ettiği M.S 395 tarihi, ileride Bizans adını alacak Doğu Roma İmparatorluğu’nun kuruluş tarihi olarak kabul edilir. Böylece Kappadokia’nın eyalet olarak Roma topraklarına katıldığı M.S 17 tarihini esas aldığımızda, Roma merkezinin İstanbul’a taşınma tarihi olan M.S 330 tarihine kadar geçen 313 sene ile M.S.330 senesinden Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılış tarihi olan M.S.395 senesine kadar geçen 65 sene olmak üzere toplam 375 sene Kapadokya bizzat Roma İmparatorluğu’nun idaresi altında kalmıştır. k. Kapadokya’da Doğu Roma (Bizans) Egemenliği Bizans İmparatorluğu’nun başlangıcı genellikle 395 yılı olarak kabul edilir. Bizans tarihi; ihtirasların,hiziplerin, suikastların, entrikaların, isyanların, ihtilallerin ve Hıristiyanlık iç çatışmalarının çok yaşandığı bir dönemdir. “Bizans oyunu” diye de dilimize girmiş olan saray içi ve saray dışı entrikalar yüzünden iktidar sık sık el değiştiriyordu. İmparatorların tahtları ve hayatları tehlike içindeydi. Bir saray muhafız komutanı, bir vali, bir ordu komutanı veya askeri bir şef; hatta basit bir saray memuru bir imparator olarak tahta oturuyor, eski imparator ise en hafifinden gözleri oyularak bir kenara atılıyordu. Bizans tarihindeki önemli olaylardan biri de ikonoklazm olayıdır. 7.yüzyılda başlayan, Bizans tarihindeki önemli olaylardan biri de İkonoklazm olayıdır. Bu yüzyılda başlayan Arap akınları Hıristiyanlıkta İkonoklazm döneminin (tasvir yasağı) başlamasına neden olmuştur. 9. yüzyıl başlarından itibaren bu dönemde İslam Dini’nin etkisiyle figürlü tasvirler yasaklanmıştır. İkonoklazm, diğer bir ifade ile tasvirlerin kırılışı imparatorluk iktidarının dini tasvirleri yıkmak ve yok etmek için başvurduğu çalışmaları ve tedbirleri ifade eder. Leon III. tasvirlere ibadet etmeyi men etmekle, ahaliyi sivillere itaati temin için tasvirler kültünü çok kuvvetli bir vasıta olarak kullanan kilisenin kuvvetli tesirinden kurtarmayı ümit ediyordu. Leon III’ün gayesi mutlak hâkim olarak din sahasında birleşik bir millete hükmetmekti. Binaenaleyh imparatorluğun dini hayatını ikonoklast imparatorların politikası tanzim etmiştir. Zaman zaman değişik imparatorlar döneminde tasvirler kültünün yeniden ihya edildiği görülmüştür. Bölgemizin korunaklı yapısı; tasvir yasağına karşı çıkan din adamlarının sığınma yeri olmuştur. Kayaların içindeki yerleşim yerlerinin çoğu o dönemden kalmadır. İnsanlar baskı ve zulümden buralara sığınmak zorunda kalmışlardı. Doğu Roma (Bizans) idaresindeyken İsauralılar ve Hunlar, Kapadokya’da büyük tahribat yapmışlardır. Justinyen, M.S. 530 tarihinde İkinci Kapadokya’yı ikiye ayırdı. Makissos’u, Kappadokia Tertia’nın (üçüncü Kapadokya’nın) merkezi yaparak Justinianopolis adını verdi. Eski eserlerde hem Makissos hem de Tyana ikinci Kapadokya’nın Metropolitleri olarak gösterilmiştir. VI. yüzyılda Justinyen devrinde Bizans için doğu siyaseti tekrar önem kazandığı zaman Archelais’in (Aksaray) Kırşehir’e bağlandığı görülür ve nadiren ismi geçer. Doğu Roma için önemli bir gelişme de Sasanilerin yaptıkları saldırılardı. Doğuda bulunan Sasaniler, I. Hüsrev zamanından itibaren Bizanslılara karşı yaptıkları savaşı kazanarak Ermenistan’ı, Mezopotamya’yı, Suriye’yi, Filistin’i ve Anadolu’yu istila ve işgal ettiler ve başkentin yakınındaki Kalkedonia’ya (İstanbul’daki Kadıköy) kadar vardılar. Tabi bu arada Aksaray ve yöresinin İran saldırı veya işgaline uğradığını söyleyebiliriz. Çünkü bu akınlar sırasında Sasanilerin, Niğde’ye ilk kez 608’de saldırdıkları, 605’te Kaisareia’yı (Kayseri) 1 yıl süreyle ellerinde tuttukları bilinmektedir. Sasanilerin, Aksaray’ın da bulunduğu Anadolu’nun orta ve batı kesimindeki hâkimiyetleri kesin değil, geçici olmuştur. Çünkü Sasanilerin kesin hâkim oldukları saha Fırat ve Toroslar’ın doğusudur. Heraklius, M.S. 627 senesinin yazı içinde İranlılara karşı başlattığı ve 10 yıl süren mücadelenin sonunda önceden kaybedilen bütün eyaletleri yeniden ele geçirdi. Bizans, Sasanilerle mücadeleyi kazanmış fakat bu sefer de güneyden Arap akınları başlamıştı. Heraklius zamanında hızla ilerleyen Arap orduları Suriye’yi ele geçirmişlerdir. Bizans İmparatoru, Arap tehlikesine karşı Toros geçitlerinin ağzında Tyana, Kibistra (Ereğli) ve bunların arkalarında bulunan Hasandağı ve çevresindeki kaleleri korumak ve savaşları burada kabul etmek için büyük gayret sarf etti. Heraklius kendi adını taşıyan Herakliye Şehri’ni Toros geçidinin altına kurdu. İrili ufaklı bütün kaleleri tahkim etti ve kuvvetli bir askeri teşkilat kurdu. İlk Müslüman Arap ordusu, Mervan oğlu Abdülmelik kumandasında Ereğli askeri teşkilatına bağlı Aksaray’a geldi ve burayı 77/699 tarihinde Bizanslılardan aldı. Yine Mervan oğlu Abdülmelik, Bizanslıların Aksaray’ı tekrar ele geçirmeleri üzerine bu havaliye ordularını sevk ederek; Ereğli, Aksaray, Karaman, Konya bölgelerini tekrar Bizanslılardan aldı. Fakat bu ifadeyi ihtiyatla karşılamak lazım, çünkü ulaşabildiğimiz kaynaklarda bunu teyit eden bir ifade de yoktur. Abdulmelik zamanında (685-705), 80/699 yılında Archelais yağmalandı ve geçici olarak Müslüman Arapların elinde kaldı. Emeviler döneminde Müslümanların “Sûgur” ve “Avasım” denilen kalelerin ve müstahkem şehirlerin arkalarına sızdıkları olmuştur. Ama bir tarihçinin dediği gibi, Archelais’i yağmaladıkları ve tahrip ettikleri hakkında güvenilir kaynaklarda hiçbir bilgi yoktur. Güvenilir bir kaynak olan Fütuh-ul Buldan’da da bununla ilgi bir ifadeye rastlanmamaktadır. 132/750 ile 656/1258 yılları arasında hüküm süren Abbasi halifeleri zamanında Archelais (Garsaura)‘in Müslümanlar’ın hâkimiyetini tanıyarak cizye verdiği ve bazen de istila edildiği olmuştur. Nitekim Abbasi-Bizans mücadelesi sırasında da zaman zaman Abbasi komutanları Bizans içlerine akınlar yapmışlardır. Meselan Abdülmelik B.Salih Bizans topraklarında savaştı. Hatta Ankara’ya kadar geldi ve Matmûrayı fethetti. İbrahim Hakkı Konyalı ise Matmûra için şöyle yazmaktadır: “Archelais-Niğde arasındaki Melendiz; Hasandağı eteklerinde ve çevresinde bulunan Selime, Belisırma, Ihlara gibi yerleşim yerleri Arap kaynaklarında Metamir diye adlandırılmakta ve “Mıtmer” kelimesini “in” olarak açıklamaktadır. Matmure kelimesinin Osmanlıca manası, toprak altındaki in olduğuna göre Matmure’nin bulunduğu yerin birisi Ankara yakınında, diğeri ise Aksaray çevresindedir. Şüphesiz burada tarihi zaman itibariyle olaya yakın olan İbnü’l Esir’in ifadesi önemlidir. Bizans’ın anlaşmayı bozup Aksaray, Konya, Karaman ve Ereğli havalisini zapt etmesi üzerine büyük bir orduyla tekrar Anadolu üzerine yürüyen Harun El Reşid, Maraş, Adana, Ereğli, Konya, Karaman, Aksaray ve Ankara vilayetlerini zapt etti. Buralara birer serdar koyarak bu havaliyi Abbasi toprağına bağladı. İbnü’l Esir ise bu olayı şöyle anlatmaktadır; Nikfor’un (Nikoferos) anlaşmayı bozması üzerine Hârûn (Harun Er-Raşid), Herakli’yi (Ereğli) otuz gün muhasara altında tuttu. 190/805 tarihinde Bizans İmparatoru’nun yıllık vergiyi, haraçlarını vermemesi üzerine Şevval 190 /Ağustos 806’da burayı fethetti ve halkını da esir etti. Yukarıdaki ifadenin aksine bu ifadede Aksaray ismi geçmemektedir. Halife Memun, Achelais-Aksaray ile Niğde arasındaki Melendiz, Hasan Dağı eteklerinde ve çevrelerinde bulunan Belisırma, Ihlara, Melendiz Dağı ile Selime arasında bulunan Garp kaynaklarında Merg-ül-üsküf (Papazlar/Din Büyükleri Çayırlığı/Otlağı) anlamına gelen yerleri 216/831 yılında fethetti. Abbasi Halifesi Mutasım zamanında ise Bizanslılara karşı Tuz Gölü dâhil, Ankara ve Amuriye’yi (Eskişehir) de içine alan büyük bir sefer düzenlenmiştir. Bu sefer sırasında Ankara-Amuriye arasındaki, yerleşim alanlarının da istila hareketine maruz kaldığını düşündüğümüzde Archelais (Aksaray?) ismi geçmemekle birlikte buradaki yerleşim yerleri ve civarlarının Abbasilerin istilasına uğradığı muhakkaktır. Yüz yıldan beri süre gelen savaşlardaki yenilgiler Bizans ordusunun, Melendiz Ovası’nda Abbasilere karşı kazandıkları bir muharebe ile durdurulur. Arapların eline geçen birçok şehir geri alınır. Aksaray ile çevresinin Abbasilerin elinde 160 sene kaldığı ve 357/965 tarihinde Bizans İmparatoru Fokas’ın kuvvetli bir ordu ile Abbasilerin elinde bulunan Aksaray, Ereğli, Karaman, Adana, Misis (Massisa) ve Antalya’yı zapt ederek buraları yeniden idaresi altına aldığı anlatılıyorsa da Aksaray’ın 160 sene devamlı olarak Abbasilerin elinde kalması mümkün değildir. Zira Tuvanuva (Kemerhisar) birkaç defa el değiştirdiğine göre Aksaray’ın da içinde bulunduğu bölge, kesin olarak bilinmemekle birlikte, el değiştirmiş olmalıdır. Abbasiler artık gerilemeye başlamıştır. Phokas (Fokas), Kilikya’yı ele geçirmesi ve Tzismiskes’in Suriye ve Mezopotamya’daki zaferleri sonucu Arap tehlikesini ortadan kaldırmıştır. Bizans sınırı tekrar Fırat’a kadar götürülmüş, Suriye’nin büyük bir bölümü de Bizans egemenliğine tekrar girmiştir. IX. yüzyılın ikinci yarısından 1071’e kadar Bizans Kapadokya’sı altın yılını yaşadı. Bölgedeki kiliseler ve resimsel bezemelerin çoğu bu dönemde yapılmıştır. Bu durumu Aksaray topraklarındaki kilise ve manastırlarda da görmekteyiz. Bizanslılar için artık en büyük tehlike doğudan gelen Selçuklulardı. Anadolu, Selçuklu beylerinin akınlarına sahne oluyordu. Bizans imparatoru bu meseleyi tamamen ortadan kaldırmak için büyük bir ordu hazırladı ve Selçuklular üzerine yürüdü. Fakat Selçuklularla yaptığı Malazgirt Savaşını kaybetti. Bu Bizans için ağır bir darbe oldu. Doğu ve Orta Anadolu’yu kaybettikleri gibi, Süleyman Şah’ın İstanbul’a çok yakın olan İznik’te devlet kurmasına engel olamadılar. Bu olaylar Selçuklular bölümünde biraz daha ayrıntılı anlatılmaya çalışılacaktır. Yukarıdaki ifadelerden, günümüz Aksaray’ın yerinde eski devirlerde Garsaura, Archelais, Kolonia veya Kolonia Archelais adlı şehirlerin olduğu belirtilmektedir. Bunların bir veya birkaçını W.M.Ramsay başta olmak üzere, Friedric Hild-Maarcell Restle, Charles Texier, Güngör Karauğuz, David Frenc, İbrahim Hakkı Konyalı ve Albert Gabriel gibi birçok yazarın eserinde görmekteyiz. Fakat Auguste Bailly, A.A. Vasiliev gibi Bizans tarihçileri ile zaman itibariyle olaylara daha yakın olan Arap tarihçisi İbnu’l Esir’in bölgemize ait verdiği bilgilerde bu isimlerden hiç bahsedilmemektedir. l. Selçukluların Anadolu’ya Gelişi ve Selçuklu Egemenliği Selçuklular, kuruluşlarından kısa bir süre sonra İran’ı, Mezopotamya’yı aldı ve Bizans Anadolu’su ile Fatimilerin Mısır Halifeliği’ne kadar uzanan bütün Batı Asya’yı fethettiler. Selçuklu akınlarının yönünün Anadolu’ya çevrilmesinde ve bilhassa Anadolu’ya yoğunlaşmasının birçok sebebi varsa da bunlardan en önemli ikisi; verimli bir yurt ihtiyacı ile İslamiyet’in gaza ve cihad emridir. Türklere Anadolu’nun kapılarını ardına kadar açan en önemli olay şüphesiz Malazgirt Savaşı’dır. A.A Vasiliev’e göre Mantzikiert (Malazgirt) hezimeti, İmparatorluk (Bizans) için aslî bir ehemmiyette olan Anadolu üzerindeki Bizans hâkimiyetine öldürücü bir darbe oldu. 1071’den sonra Türklere mukavemet edebilecek bir Bizans ordusu artık mevcut değildi. Bir Bizans tarihçisi olan J.Skylitzes ise Malazgirt Savaşı’ndan sonra Türklerin Anadolu’ya girişlerini şöyle anlatmaktadır: “Türkler tesadüfî yağmacılar olarak değil, işgal ettikleri mıntıkaların hakiki sahibi olarak bu havalilere girdiler”. Alparslan devrinde (1062–1072) Afşin, Ahmet Şah, Emir Sanduk gibi komutanlar Lyconia (Karaman) Eyaleti’ne girerek, Anatolika Themi’nin merkezi İkonıum’u (Konya) yağma ve tahrip etmişlerdir. Ünlü komutan Afşin, başta Kayseri olmak üzere Kapadokya şehirlerinden çoğunu almıştır. Burada Aksaray isminden bahsedilmemekle birlikte Konya’ya yakınlığını göz önüne aldığımızda bu bölgeye de uğradıkları düşünebilir. Aksaray isminin geçtiği ifadeler Süleyman Şah’la ilgili olup bunlardan birincisi İbn- ül-Azrak’a ait olup şu şekildedir: “Melik Süleyman, Melikşah nezdinden gelip Malatya, Kayseri, Aksaray (Beyaz Şehir), Konya, Sivas ve bütün Rum’u fethedip oralara hâkim oldu.” İkincisi ise İbn’ül Esir’e aittir. Eserindeki 477/1084–85 yılı olaylarının anlatımında Aksaray şu şekilde geçmektedir: “Enedil (Bilâd-ı Rum)’deki Konya, Aksaray ve çevresinin hükümdarı olan Süleyman B. Kutalmış bu sene Suriye’ye yürüdü ve Suriye topraklarındaki Antakya’yı fethetti. Antakya 358/968-969 yılından beri Rumların elindeydi.” Bu ifadeden anlaşıldığına göre Süleyman Şah 1084-1085 tarihinde Aksaray’ın hükümdarıdır. Selçukluların ilk zamanları hakkında yeterli bir bilgi yoktur. Bu o dönem tarihimizin karanlık olmasından ileri gelmektedir. Bu yüzden bazı olaylar birbirine karışmıştır. Dolayısıyla Aksaray’ın fethi hakkında kesin bir bilgi yoktur. Mesela; Kapadokya adlı eserde “1076 yılında Kutalmış oğlu Süleyman Bey tarafından Anadolu Selçuklu egemenliğine katıldı” ifadesi yer alırken; İbrahim Hakkı Konyalı Aksaray’la ilgili eserinde “Anadolu Selçuklularının ilk zamanlarında Aksaray, Danişmendliler’in elindeydi.”, eserinin bir başka yerinde de “Archelais, Danişmendli Gazi’nin fethettiği yerlerdendir.” denilmektedir. Yine Aksaray’la ilgili bir başka esere göre de Danişmend Ahmet Gazi’den bahsedilirken “Bütün Kapadokya’yı almıştır. Bu sırada hala adı Archelais olan Aksaray’ı fethetmiştir.”. Selçuklu Sultanı 1.Rükneddin Mesud’un Danişmend seferi sırasında Aksaray, Selçukluların eline geçmiştir. Hâlbuki Danişmendoğlu’nun sahip olduğu yerlerle ilgili bilgi veren Amasya Tarihi’nde Aksaray veya Archelais ismi geçmemektedir. Ayrıca Tarihçi Hazarfen 479/1087 Danişmendoğlu’nun, Süleyman’ın ölümünden her halükârda daha sonra kendi sahası olacak Kapadokya bölgelerini ele geçirdiği intibaına sahiptir. Danişmend hakkında 1095’ten önce bir malumat olmadığını belirtir. Abu’l Farac Tarihi’ne göre de Süleyman Şah’ın Antakya’yı fethettiği sırada Sebastia (Sivas), Kayseri ve Pontus’ta ise Danişmendoğlu İsmail namında bir emir hüküm sürüyordu. Bu memleket onun adına izafe edilerek bugüne kadar Danişmendli Ülkesi adını taşıyordu. Netice olarak yukarıdaki ifadelerin aksine ilk zamanlarda Aksaray’ın Danişmendliler’in elinde olduğuna dair bir kesinlik olmadığı gibi Süleyman Şah’ın Antakya seferinden önce Orta Anadolu’ya (Kapadokya’ya), sahil bölgelerine ve bütün Asya (Anadolu) vilayetlerine de hâkimiyeti yaydığı ve bu bölgelere valiler (nâib) tayin ettiğinin bilinmesi Aksaray’ın bu dönemlerde Danişmendoğlu’nun değil, Süleyman Şah’ın elinde olduğunu gösterir. Süleyman Şah’ın ölümüyle oluşan karışık dönemde Aksaray ve bir kısım topraklar Danişmendliler tarafından ele geçirildiği ve 1. Haçlı Seferi’nden sonra Danişmend Gümüştekin’le arası bozulan Kılıçaslan’ın, Danişmendliler’i yenerek Kayseri, Ankara ve Aksaray’ı geri aldığı ifade ediliyorsa da143 Hasandağı Savaşı’ndan önce ve savaş sırasında Kapadokya, Süleyman Şah’a bağlı Ebu’l Gazi’nin (Emir Hasan’ın) elinde olduğu bilinmektedir. Süleyman Şah’ın ölümünden sonra başa geçen 1. Kılıçaslan devrinde Aksaray’ı ilgilendiren iki önemli olay vardır. Birincisi 16 Haziran 1097’de İznik’i alıp ileri yürüyüşlerine sürekli devam eden Haçlıların Ereğli’de ikiye ayrılarak 1. kolunun Kayseri istikametine doğru yürümesi sırasında Hasandağı’nda Hasan Bey’in yaptığı savaştır. Kanlı sahnelerin yaşandığı bu çarpışmalarda Haçlılar çok zayiat verdiyse de ileri hareketlerine engel olunamamıştır. Prof. Dr. Osman Turan ‘’Selçuklular ve İslamiyet’’ ve ‘’Selçuklular Zamanında Türkiye’’ adlı eserlerinde Hasandağı isminin, memleketini kahramanca müdafaa eden ve zirvenin eteğinde şehit olan Hasan Bey’den dolayı verildiği belirtmektedir. 1. Kılıçaslan’ın ölümünden (19 Şevval 500/14Haziran 1107) sonra ilk önce Selçuklu tahtına Şahin Şah oturduysa da, kardeşi Mesud onu bertaraf ederek Konya’da babasının tahtına oturdu. Danişmendliler, bu taht kavgalarından yararlanarak Aksaray dâhil Selçuklu Ülkesi’nde damadı Sultan Mesud’a bıraktığı Konya havalisi müstesna, Malatya’dan Sakarya boylarına kadar bütün Selçuklu beldelerini Danişmendli Devleti’ne bağladı. Böylece Selçuklu Sultanı 1. Mesud, Danişmendli hâkimiyeti altına girdi. Daha sonra kuvvetlenen 1. Mesut, damadı ve aynı zamanda Danişmendlilerin meşru varisi olan Zunnûn’u desteklemek amacıyla Danişmend Ülkesi’ne girerek başta Aksaray olmak üzere Danişmendli vilayetlerinin birçoğunu ele geçirdi. Selçuklu-Danişmendli mücadelesinde Mesud’un oğlu II. Kılıçaslan gerek babası zamanındaki melikliği, gerekse sultanlığı zamanında, Aksaray’ı Danişmendliler’e karşı bir üs olarak kullanmıştır. Aksaray; Türklerin Anadolu’nun ortasında, Konya merkez olduktan sonra doğuya giden yol üzerinde kurdukları en namlı iskân yeridir. Bu şehir XII. yüzyılın ikinci çeyreğinde Rükneddin Mesud zamanında inşa edilmiştir. Bu ifadeye göre Aksaray’ın ön plana çıkması I.Mesud devrinden itibaren olmuştur. Kılıçaslan’ın babası zamanında melik olarak Aksaray’da bulunduğu; Ulu Cami’nin minberindeki ifadelerden anlaşılmaktadır. Aksaray’ın ortaya çıkışı, II. Kılıçaslan’ın sultanlığı zamanında olmuştur. Kılıçaslan, saltanatının başlarında Aksaray şehrini kurmuştur. Bununla ilgili Farsça “Tarih-i Âl-i Selçuk Der Anadolu” adlı kitapta Aksaray’la ilgili günümüz Türkçesi ile şunlar yazılmaktadır: “550 yılında Mesud oğlu Kılıçaslan’ın hükümdarlığı… Hükümdarlığının ilk zamanlarında Aksaray’ı yaptı. Kervansaraylar, pazarlar kurdu.” Anonim Selçukname’deki “Kılıçaslan saltanatının başında ve 550/1155 yılında Aksaray’ı bina etti. Kervansaraylar pazarlar kurdu.” ifadesi de bu olayı teyit etmektedir. II. Kılıçaslan 566/1170’da yeniden kurduğu Aksaray’da kendisine bir saray (Ak Saray), askerlerine meskenler, rıbâtlar (zaviyeler) ve çarşılar yaptırmış; Azerbaycan’dan buraya gaziler, âlimler ve tüccarlar getirerek yerleştirmiştir. Bir gaza ve ordugâh üssü haline getirdiği bu şehirde, İslam ruhu ve gaza mefkûresinin bozulmaması için de kötü insanlar ile Rum ve Ermenilerin, Aksaray’a girmelerine müsaade etmemiştir. Çok defa burada oturduğu ve seferlerine buradan başladığı için diğer Orta Çağ Anadolu şehirlerinden her biri hususiyetine göre bir unvan taşırken Aksaray’a da bu hususiyeti dolayısıyla Dâr’üz-zafer, Bazen Dar’ul-cihad ve Dar’ul-ribat unvanları verilmiştir. Emin Bilgiç Hrozny’i (.AOr, s.73; Garstang İndeks, s.30) kaynak göstererek “Naramsin’den bahseden Eski Hitit metninde geçen Kurşaura’nın klasik Garsaura (Bu günkü Aksaray) olduğuna kat-ı nazarıyla bakılabilir.” derken; Tuncer Baykara’da Aksaray şehrinin ismiyle ilgili ifadesinde “Adının Garsaura’dan geldiğine dair zorlamalar olsa da doğrudan Beyaz-Saray anlamı açık ve kesindir.” demektedir. Aksaray ismi ayrıca Taxara veya To Axsara şeklinde ifade ediliyorsa da bu isim de Aksaray’ın Rumca söylenişinden başka bir şey değildir. II. Kılıçaslan’ın ölümünden sonra Konya’da tahta I.Gıyaseddin Keyhüsrev oturdu. Fakat kardeşi Tokat Meliki Rükneddin buna karşı mücadeleye başlayarak Keyhüsrev’den M.1196’da saltanatı aldı. Konya’da tahta oturdu. Rükneddin Süleyman Şah bu sırada Konya’ya Aksaray üzerinden gitmiştir. Rükneddin Süleyman Şah öldükten sonra Konya tahtına küçük yaştaki oğlu III. İzzeddin Kılıçaslan geçti. Gıyaseddin Keyhüsrev buna karşı çıktıysa da yenildi. Yalnız Aksaraylıların Gıyaseddin’i Aksaray’a davet etmeleri üzerine Konyalılar, Aksaraylıları kıskanarak Keyhüsrev’i Selçuklu tahtına oturttular. Tahta çıkış tarihi 8 Ağustos 1206 veya 601 Receb/1205 Şubatıdır. I.Gıyaseddin Keyhüsrev başa geçtikten sonra bu tahtı kendisine sağlayan Yağıbasanoğullarına önemli görevler vermiştir: Gıyaseddin Keyhüsrev tarafından 1200’lerde Aksaray Valiliği’ne Muzaffer’üd-din Melik Mahmud Gazi’nin getirildiği ifade edilmektedir. Fakat bununla ilgili hiçbir kayıt  erilmemektedir. Gıyaseddin Keyhüsrev devrinde altyapı ve huzurun sağlanmasıyla Anadolu milletlerarası ticaret ve transit yoluna açılmıştır. 1211’de ölen Gıyaseddin Keyhüsrev’in yerine, kardeşi Alâeddin’i bertaraf eden İzzeddin Keykavus tahta oturdu. Sultan-ül Galip unvanını kullanan I. İzzeddin Keykavus; şairliği olan, kültür seviyesi yüksek bir sultandı. Âlim ve şairleri himaye ederdi. Bundan dolayı Selçuklu Ülkesi’ne onun zamanında birçok âlimler geldi. Bu gelenlerden biri de Muh-id-din Arabî’dir. Adı geçen Muh-id-din Arabî bu dönemde Aksaray’da kitap yazmıştır. İzzeddin Keykavus’un Sivas’ta inşa ettiği muhteşem Dar’üş-şifâ’nın (hastahane) 618 tarihli vakfiyesinde şahid olarak adı geçen Hüseyin bin Abdulkerim bin Muhammed, Aksaray Hâkimi ve Selçuklu Ülkeleri Kadıaskeri yani Kadî-l- kuzât’tır. 1219’da ölen İzzeddin Keykavus’un yerine Malatya ve Aksaray üzerinden Konya’ya varan Alâeddin Keykubad, Selçuklu tahtına geçti. Alâeddin Keykubad devri, Anadolu Selçukluları’nın en parlak devridir. Bu hükümdar ilme, kültüre ve sanata büyük önem verirdi. Devr-i iktidarında ticareti geliştirmek için seferler düzenlediği gibi (Suğdak Seferi); ticarete sigorta sistemini getirerek meydana gelebilecek zararı telafi etmekle kalmayıp aynı zamanda ticaret için kervansaray, han, köprü, tersane, hamam gibi eserleri yaptırarak milletler arası ticaretin gelişmesi için rahatlığı ve güveni sağlamıştır. Bu dönemde Aksaray ve civarında Sultanhanı Kervansarayı (Âlai Hanı), Beramuniyye, Ebubekriye Medreseleri gibi birçok eser yapılmıştır. m. Moğol Egemenliği Alâeddin Keykubat’ın ölümünden sonra Selçuklu tahtına II. Gıyaseddin Keyhüsrev geçti (31 Mayıs 1237). II. Gıyaseddin Keyhüsrev devrinde Vezir Saadettin Köpek meselesi, Baba İshak İsyanı gibi olaylar yaşanmış; bilhassa Baba İshak olayında memleket kargaşaya sürüklenmiştir. Yalnız bu devrin asıl önemli olayı ve Anadolu Selçukluları için bir dönüm noktası olan Kösedağ Savaşı’dır. Çarşamba 25 Temmuz 1243/8 sefer yılı 641 günü meydana gelen bu savaşta, Moğollar Selçuklu ordusunu Kösedağ’da büyük bir hezimete uğratmıştır. Bu savaştan sonra Selçukluları Moğol hâkimiyetine sokan bir anlaşma yapılmıştır. Moğollarla yapılan bu anlaşmayla, Selçuklu Devleti bunlara haraç veren tabii bir devlet haline gelmiştir. İlk zamanlar devlet bu sarsıntıya dayandıysa da Moğolların devamlı baskı ve zulümleri, Selçuklu devlet adamlarının ihtirası yüzünden ileriki yıllarda görüleceği üzere halk perişan, Sultanlar da Moğol valileri elinde oyuncak olmuştur. II. Gıyaseddin’in ölüm tarihi olarak İslam kaynakları H.643 ve Hıristiyan kaynakları da 1245 yılını verirler. Anonim Selçukname’de H.643 Recep ayı ortasında (1246 yılının başlarında) olduğu belirtilmektedir. Gıyaseddin devrinde Harzemliler’in meselesi, Baba İshak’ın sebep olduğu isyan, Vezir Saadettin Köpeğ’in bazı ileri gelen devlet adamlarını öldürtmesi ve nihayet Kösedağ’daki acı mağlubiyete rağmen; devletin kuvvetli bünyesi ve iktisadi yapının sağlamlığından, bayındırlık faaliyetlerine devam edilerek mimari eserler vücuda getirilmiştir. Bunun en güzel örneği Aksaray’ımıza 13 km mesafedeki Ağzı Karahan Köyü’ndeki Hoca Mesud Kervansarayı’dır. Selçuknameler ve vakfiyelerde bunun ismi “Ribat-ı Hoca Mesud” veya “Kervansaray-ı Hoca Mesud şeklinde geçmektedir. İkinci Gıyaseddin Keyhüsrev 643/1245’te öldü. Sultanın ölümünden sonra Selçuklu tahtına II. İzzeddin Keykavus geçti. Fakat Rükneddin Kılıçaslan, ziyaretine gittiği İlhanlı Hükümdarı Güyük Kaan tarafından kendisine Selçuklu Sultanlığı’nın verildiğini söyleyerek kardeşine isyan etti. Alâeddin Kervansarayı (Sultanhanı) civarında iki ordu karşı karşıya geldiler. Yapılan savaşta İzzeddin Keykavus galip geldi (1249). Konya’ya giden II. İzzeddin Keykavus 1246 tarihinde yalnız başına tahta oturduysa da 1249 tarihinden itibaren Selçuklu Sultanlığı’nı iki kardeşiyle (Rükneddin Kılıçaslan ve II. Alâeddin Keykubad) birlikte yönetmeye başladı. Anadolu’da tek sultanın fermanı yerine kendi fermanlarıyla atamalar yapıyorlardı. Saltanat ortakçısı olan II. Alâeddin Keykubad’ın ölümünden sonra Sultan II. İzzeddin ile Sultan Rükneddin Kılıçaslan’ın arası bozuldu. Bunun üzerine Konya’dan kaçan saltanat ortağı Sultan Rükneddin Kılıçaslan, Aksaray üzerinden Kayseri’ye gitti. Burada sultanlığını ilan etti. Bunun üzerine savaş çıktı. İki ordu Kayseri’de Ahmed Kalesi Ovası’nda çarpıştılar. İzzeddin galip geldi. Sultan İzzeddin, Selçuklu tahtına tekrar tek başına oturdu. 654/1256 yılında büyük bir orduyla Anadolu’ya hareket eden Baycu Noyan, Selçuklu Sultanı’ndan yazlık ve kışlık talep etti. Sultanın adamlarının karşı çıkması üzerine Sultan Alâeddin Kervansarayı düzlüğünde yapılan ve Selçuklu Sultanı’nın da bulunduğu savaşta Moğollar galip geldi. Sultan İzzeddin savaşı kaybettikten sonra Konya’ya döndü, oradan Uç Vilayetler yolu ile İstanbul’a gitti. Moğol Boycu Noyan ise Sultanhanı veya Kılıçaslan kervansaray civarında ordugâh kurdu ve Aksaray çevrelerindeki askerin halka ziyan vermemesi için Şahnalar tayin etti. Boycu Noyan’ın Anadolu’yu terk etmesinden sonra İzzeddin Keykavus, 14 Rebiyülevvel 655/3 Nisan 1257 Pazar günü Konya’ya gelerek tekrar tahtına oturdu. Moğollar tarafından Sultan Rükneddin, Selçuklu tahtına getirildiyse de Konya’ya giremedi. Araya elçilerin girmesiyle iki kardeş arasında barış sağlandı. Memleket ikiye ayrıldı. Kızılırmak’ın batısında kalan topraklar Sultan İzzeddin’e, doğusunda kalan topraklar Rükneddin Kılıçaslan’a verildi. Aksarayî’de bunun tarihi 557/1259’dur. Vezir derecesine yükselmiş ve ricalden olan Anadolu’daki hassa gelirlerini toplamak ve korumak için Anadolu’da Moğollar tarafından görevlendirilen Taceddin Mûtez, Sultan İzzeddin’den gördüğü soğuk muamele karşısında Aksaray’a gelerek onun aleyhinde faaliyetlere başladı. Neticede Sultan Rükneddin Moğollara dayanarak Konya’ya geldi ve tek başına Selçuklu tahtına oturdu. Sultan İzzeddin ise Bizans’a sığındı. İzzeddin Keykavus devrinde Aksaray civarında gelişen siyasi olaylar ve kardeşler arasında yapılan savaşların dışında bir başka olay da; bu dönemde Gelveri’nin (Güzelyurt) Sultan İzzeddin Keykavus tarafından Konya Subaşısı Ebû’l Mücahid Mehmed’e 1200 kırmızı mısır altınına satılmasıdır. Satılmayla ilgili hüccet Aksaray Mahkemesi tarafından verilmiştir. Hüccet H.657 yılı Muharreminin yirmi beşinci günü M.1258 tarihinde tescil edilmiştir. IV. Rükneddin Kılıçaslan devrinde Aksaray, Moğolların siyasi merkezlerinden biridir. Kılıçaslan Rükneddin zamanında Sinop fethedilmişti. Fakat ülkenin durumu hiç de iyi değildi. Bilhassa Niğde Subaşısı Hatıroğlu ve onun mutemetleri halka sıkıntı ediyorlardı. Fermanlar çıkarıldıysa da etkili olunamadı. IV. Rükneddin Kılıçaslan tahtın otoritesini tekrar sağlamaya başlayacağı sırada, başta Muineddin Pervane olmak üzere bundan tedirgin olanlar, Aksaray’da Taceddin Mûtez etrafında toplanmaya başladılar. Onu halletme yollarını aradılar ve sonunda Moğollarla iş birliği yaparak sultanı ortadan kaldırmaya karar verdiler. Pervane, Moğol emirlerini ikna için hediye verme dâhil Sultan Rükneddin Kılıçaslan aleyhine birçok söz söyledi. Daha sonra dostu Baynal Yargucu durumu araştırmaları için Aksaray tarafına gitmeleri konusunda Moğolları ikna etti. Sultana da haberciler göndererek “Çok önemli bir iş için Padişah yarlığı çıkmıştır. Siz Sultanın ondan haberdar olmanız gerekmektedir. Eğer gelmekte gecikmezseniz büyük emirlerin rızasını ve memnuniyetlerini kazanmış olursunuz, dedi.” Neticede Aksaray’a gelen sultanı av sırasında otağında yayın kirişi ile boğdular. Anonim Selçukname’ye göre bunun tarihi 22 cemaziülahir 664/1266’dır. İç organları Aksaray’da çıkarılarak cenaze Konya’ya gönderildi. Aksaraylı bir tarihçi olan Kerimüddin Mahmud ise Sultanın ölümünün zehirle olduğunu şöyle anlatmaktadır: “… Kulkul Sahrası’nda Nabşi’nin eğlence derneğinin kurulmuş olduğu eğlence çadırına girdi. Şarap kadehlerinin sık sık dolaşması, Sultanın başını döndürmüş, kendinden geçecek derecede mest etmişti. Bir aralık şarap kadehine konulan zehri de içti. Bu ecel kâsesinin verdiği ıstırap üzerine hemen şehre (Aksaray’a) dönmek istediyse de bırakmadılar. Bütün gece orada alıkoydular. Nihayet bu çadırda ömrünün son nefesini verdi”. Bununla beraber zehirlenerek veya boğdurularak öldürülmesi saklanmış, içkiden hastalanarak öldüğü ilan edilmişti. Mevlana’nın müridi olan sultanın şarap içeceğini düşünmek abesle iştigaldir. IV. Rükneddin Kılıçaslan öldürüldükten sonra 664/1265 yılında Sultan III. Keyhüsrev’i Selçuklu tahtına oturttular. Bu dönemdeki önemli olaylardan biri de Hatıroğlu isyanıdır. Hatıroğulları’nın bu isyan hareketine Karamanoğulları’yla Uç Türkleri de katılmışlardır. Moğollar tarafından isyanı bastırılan Hatıroğlu’nun kendisi de öldürüldü. Önce Hatıroğullarının isyanı, Baybars’ın Anadolu’ya gelmesi, arkasından Abaka Han’ın Anadolu’ya gelip katliam yapması, Pervane’nin ölümü ve Karamanoğulları’nın Konya’yı işgal edip, Cimri’yi Selçuklu tahtına oturtmaları, Selçuklu Devleti’ni büyük bir siyasi buhrana sürüklemiştir. Bunun tabi neticesi olarak zaten ekonomik açıdan perişan olan halk katliam ve zulme uğramaktaydı. Bu karışıklık sırasında Karamanoğlu Mehmet Bey, Aksaray’ı kuşattıysa da alamamıştır. Bu zulümden Aksaray da nasibini almıştır. Mesela Aksaray’ın birkaç yıllık vergi ve kesimlerini İlhanlı hükümdarı adına iltizam etmiş olan Kızıl Hamid, Türk ve Araplardan topladığı 4000 kişilik bir süvari ile bu şehre girip Aksarayî’nin ifadesiyle, “Uğursuz bir tesadüf gibi halka musallat oldu. Üç gün oturdu bu müddet içinde cebren o kadar ağır vergiler yükletti ve o kadar soygunculuk yaptı ki bu hainin zulüm ve işkencelerinin korkusundan ahalinin gündüzü geceye döndü”. Bu Kızıl Hamid’in ayaklandığını duyan Moğollardan Şehzade Konkurtay, Aksaray’a baskın yaptı. Bu baskın sırasında meydana gelen çarpışmalarda Kızıl Hamid öldürüldüğü gibi; şehirde 6000 kişi ölmüş, kısmen de esir edilmiştir. Ahmet Teküdar Han da Hülâgu Han gibi Selçuklu diyarını iki parçaya ayırarak yarısının Gıyaseddin Keyhüsrev’e öteki yarısının da Gıyaseddin Mes’ûd’a bırakılmasını kararlaştırdı. Daha sonra Sultan Gıyaseddin Mesûd, İlhan’dan almış olduğu yarlıkla Selçuklu tahtına oturdu. 682 Zilkadesinin sonu (19-2-1284) idi. Bu dönemde de Aksaray siyasi bir merkez, bir uğrak yeri olmuştur. Mesela Keygatu’nun Konya üzerine yürürken Aksaray’a geldiği gibi Konya dönüşünde de tekrar Aksaray’a uğradığı muhakkaktır. Moğol beyleri soygun için Anadolu’ya bütün ağırlıklarıyla yükleniyorlardı; bir hâkim yerine iki hâkim, bir müstevfi yerine dört müstevfi, bir yazıcı yerine sekiz yazıcı, bir kâtip yerine on kâtip hatta bir kişiye yetişmeyen bir dirliğe on kişi gönderiliyordu. Anadolu’nun yıkılmayan yerlerini da yıktırıyorlardı. Bütün bunlar yetmiyormuş gibi Anadolu halkı, Sultan Mesud’a karşı kardeşi Şehzade Rükneddin Kılıçasla n’ın, Moğol Hanı’na karşı da Moğol komutanlarından Doğan, Tugaçar ve Baltu’nun ayaklanmalarına şahit olmuştur. Sultan Mesud, Moğollar’ın elinde kukla durumunda olup sultanlığı ismen devam etmekteydi. Hiçbir yetki ve otoritesi kalmamıştı. Moğol komutanları Sultan Mesud’un Anadolusu’ndaki bu boşluktan istifade ederek burada sultan veya hanlıklarını ilan etmek istiyorlardı. Gazan Han zamanında İlhanlı katına giden Sultan Mesud’un, Balto (Baltu) isyanıyla ilgili gösterdiği mazeretleri kabul görmüş, fakat geri dönmesine müsaade edilmemiştir. Gazan Mahmud Han, 695 Recebinde Saltanat-ı Selçukiye’ye son verdi. Sultan II. Mesud’un tahtından atılmasından (1296), III. Alaaddin Keykubad’ın 1298’de tahta çıkmasına kadar Selçuklu Saltanatı iki yıl boş kaldı. Sultan Mesud’un gölge halinde süren ilk hükümdarlığı nihayete erdi. “Gazan Han, Selçuklu Saltanatı’nı ilgadan sonra Anadolu Memleketi’ni mâli yönden 4 kısma ayırıp her bir kısmına 15 tümen vergi koydu. Dört mâli bölümden birini alan mültezimler kendi bölgelerinde Haccac’ı aratacak kötülüklerde bulundular. Ülkeyi baykuş yuvasına çevirdiler”. Gazan Han, 1298 yılında Anadolu Selçuklu Sultanlığı’na III. Alâeddin Keykubad’ı getirdi. Sultan, Anadolu’ya geldiği sırada Sülemiş isyanı ortaya çıktı. Fakat Akça Derbend’deki yaptığı savaşı kaybeden Sülemiş, buradan Ankara’ya hareket ettiği sırada yakalanarak Tebriz’e götürülüp öldürüldü. Bu dönemde Aksaray’da Pervane Rükneddin’in yaptığı soygunlar, Seferhisar Kalesi’ne yerleşen yağmacı ve çapulcuların ortadan kaldırılması ve Hoca Nizameddin Yahya’nın vergi yönünden halka eziyeti gibi olaylardan dolayı halk zulüm görmüş, perişan olmuştur. 699/1299 yılında Aksaray’da meydana gelen büyük kıtlık olayı ise halk için bir felaket olmuştur. Aksarayî bu acıklı hadiseyi şöyle anlatıyor: “Kıtlık vebası salgınından halkın kanı heder oldu. Divan (hükümet) zulmünün günahlarından bütün mal ve mülk yağmaya gitti”. Ferames oğlu III. Alâeddin Keykubad, Gazan Han tarafından tekrar Selçuklu Sultanlığına getirildi. Fakat yaptığı kötülüklerden dolayı Kazan Han’dan gelen yarlık gereği Sivas-Yapanlu Yaylağı’ndaki Abeşga’nın yanına gönderildi. Sultan, Konya’ya giderek istediği gibi hüküm ve saltanat sürmek arzusu gütmeye başladı. Güneş batar batmaz oradan ayrıldı. Fakat gizlice ayrılıp geldiği Ürgüp mağaralarında yakalanarak geri götürüldü, ölüm cezasına çarptırıldı. Fakat Hülagu’nun kızı olan karısının kayırmasıyla ve Hakan’ın (Moğol) buyruğu ile İsfahan’a gönderildi. Ve orada öldü . 702 H./1302 M. yılı başlarında Gıyaseddin Mesud II, Moğollar tarafından ikinci defa Selçuklu Sultanlığı’na getirildi. 702/1302 tarihinden sonra Mesud II’nin ismine ne kitabelerde ne de sikkelerde rastlanıyor. Artık Anadolu’da sikkeler İlhanlı hükümdarı Gazan Han adına kesilmeye başlanmıştır. Böylece Aksaray da doğrudan doğruya İlhanlı (Moğol) idaresine bağlanmış oluyordu. Bundan sonra Aksaray ve çevresinde meydana gelen bazı olaylar şunlardır: Birincisi: Türk beylerinden İlyas adındaki birinin büyük Âlaiye Hanı’nı (Sultanhanı) ele geçirip Moğollara isyan etmesi ve Moğolların bunu ele geçirmek için orayı kuşatmaları. İkincisi: Karamanlılardan ayrılan Memreşoğlu’nun, Sultanhanı’na sığınması ve bu yüzden Karamanoğulları’nın buraya saldırması. Üçüncüsü: Moğol komutanı İrencin’e dayanan Şenkitoğlu’nun Aksaray’ın ileri gelenlerinden Ali Paşa’ya düşman kesilerek onunla çarpışması. Neticede Selime Kalesi’ne sığınan Ali Paşa ve arkadaşları ile Aksaray’daki birçok insanın öldürülmesi. Dördüncüsü: Şenkitoğlu’nun Aksaray’da Memreşoğlu’nu öldürmesi ve servetinin yağmalanmasıdır. Selçukluların yıkılışıyla ilgili değişik tarihler verilmektedir. Bununla ilgili verilen tarihler: 1304,1308 ve 1318’dir. Musa Bey idaresindeki Karamanoğulları, Moğollar arası mücadeleden faydalanarak 1320 senesinde Konya’yı işgal etti. Fakat Timurtaş, Anadolu’daki asileri tenkil ettikten sonra Konya’yı kurtardı. Prof Dr.Faruk Sümer de “Timurtaş Konya’yı H.720 (M 1320) de tekrar aldı.” diyerek bir önceki ifadeyi teyit etmektedir. n. Eratnalıların Egemenliği Bir Uygur Türk’ü olan Emir Eratna, Moğolların Anadolu umumî valilerinden olan önce Çobanlı Emir Timurtaş’a (M.1327 yılında), daha sonra da Bağdat’ta oturan Hasan Celayir’e 1328 tarihinden başlamak üzere nâib olmuş; onlara Anadolu’da vekâlet etmiştir. Albert Gabriel’in eserinde 1312 tarihinde Aksaray’ın Bedreddin Mahmud Oğlu Yahşi Bey idaresine girdiği, Zinciriye Medresesi’nin (Medrese-i Silsile) Yahşi Bey’in Aksaray’a hâkim olduğu 1326–1339 yılları arasında ve 1337 yılında inşa edildiği ifade edilmektedir. Ayrıca yine bu esere göre Aksaray 1341 tarihinde Kayseri Beyi Emir Eratna Bey’in eline geçmiştir. Yalnız bu ifade hatalı olsa gerek. Zira verilen 1326-1337 tarihi bizzat Aksaray’a gelen İbn-i Batuta’nın verdiği bilgilerle çelişmektedir. 1332 senesinde Aksaray’a gelen İbn-i Batuta şu bilgileri vermektedir: “Aksaray, Irak Hükümdarı’nın idaresi altındadır. Burada Eratna Bey’in naibi Şerif Hüseyin’in zaviyesine indik. Eretna, Irak Hükümdarı’nın Anadolu Umum Valisi idi.” demekte ve ayrıca “o sırada Irak ordu birliklerinin bir kısmının da Kayseri’de üstlendiğini” belirtmektedir. Buna göre Eratna’nın Aksaray’daki nâibi de (vekil) Şerif Hüseyin’di. Emir Eratna da Bağdat’ta oturan Hasan Celayir’in (Irak Hükümdarı) nâibi idi. Emir Eratna’nın, Çobanlı Şeyh Hasan’ı Karanbük’te yenmesiyle Çobanlıların Anadolu hâkimiyetleri suya düştüğü gibi, Anadolu Türk Beyleri rahatlamış ve Eratna’nın askeri ve siyasi otoritesi Anadolu Beyleri tarafından tanınmıştır. Eratna, Temürtaş’ın Anadolu Umum Valiliği’ne vekil bıraktığı 1327 tarihinden Ebu Said’in ölüm tarihi olan 1335 tarihine kadar Sultan, Ebu Said’in valisi olmaktan ileri gidememiş yalnız “emir” ve “noyan” unvanlarını kullanmıştır. Eratna, sultanlığını ise zaman zaman himayesine sığındığı Memlüklü Sultanı Melik Nasır’ın 1341’de ölmesinden sonra Memlüklü emirleri arasında çıkan mücadelelerden yararlanarak ilan etmiştir. Eratna’nın 1341 tarihinden itibaren “Sultan” unvanıyla yalnız kendi adına para bastırdığı bilindiğinden, bu tarihi istiklalini ilan ediliş tarihi olarak kabul etmek lazımdır. H.753/1352 yılında ölen Eratna’nın mezarı Kayseri’deki Köşk Medresesi içindedir. Karamanoğlu ve müttefiklerini yenerek Konya’yı 1354’de işgal etmiştir. Eratnalılar ile Konya merkezli bir beylik kuran Karamanoğulları arasında bazı savaşlar olmuştur. Mesela Ertene’nin (Eratna) kumandanı olan Hacı Kutlukşah, Karamanoğlu ve müttefiklerini yenerek Konya’yı 1354’te işgal etmiştir. Yalnız bu dönem tarihi ile ilgili yeterli bilgi olmadığından ilişkiler kesin olarak açıklanamamaktadır. Fakat aşağıdaki ifadeden Aksaray’ın, Mehmed Bey’in ölümü tarihinde Eratnalıların elinde olduğunu anlıyoruz. “Eratna oğlu Mehmed Bey’in ölümü ülkede fitne ve karışıklık çıkmasına sebep olmuştu. Moğol ve Türkmen serserileri fesat ve zorbalarla birleşerek her tarafta düzensizliğe sebep oldular. İnsanlar arasında kavgalar baş gösterdi. Kırşehir ve Aksaray gibi şehir ve vilayetlerde asilerin ve zorbaların mahalle ve sokaklara dökülmeleri, istediği her şeyi yaparak karışıklığı sürdürmeleri, onlara engel olup onları defedecek birinin bulunmaması, bu şekilde büyük şehirlerin yıkılıp viran olması, şehirlerin büyük bir fakirlik içine düşmeleri, köy ve mezraların yırtıcı ve vahşi hayvanların tuzak kurdukları yer; mahsullerin zayi, yolların ve kervansarayların kapalı ve kullanılmaz olması demekti. Bundan daha şiddetli tufan olur mu? Bundan daha korkunç bir karışıklık düşünülebilir mi?”. Karamanoğulları’nın Aksaray’ı alış tarihi ile ilgili değişik ifadeler vardır. Tahsin Ünal, Karamanoğlu Alâeddin’in Aksaray’ı alış tarihini M.1368 yılı olarak vermiştir. Bir başka eserde ise “Eratna Beyliği’nin düştüğü bu kötü durumdan yararlanan Karamanoğlu Alâeddin Bey, 1366–67 yıllarında Konya’yı topraklarına kattı. Daha sonra da Niğde ve Aksaray’ı ele geçirdi.” ifadesi yer alırken; Uzunçarşılı, Mehmed Bey’in ölümü ve yerine küçük yaştaki oğlunun geçmesini fırsat bilen Karamanoğlu Alâeddin Ali Bey’in Niğde ve Aksaray’ı ele geçirdiğini anlatır. Tarih verilen bir başka eser de “Niğde Türk Anıtları” olup bu eserde Karamanoğlu Alâeddin’in Aksaray’ı Eratnalılardan alış tarihi 1365 yılıdır. Fakat daha sonra da Eratnalıların Aksaray’ı tekrar aldığını görüyoruz. Zira Kadı Burhaneddin’in vezirliği sırasında Aksaray yönetiminin Eratnalılara ait olduğunu şu ifade açıklamaktadır: “Sultan (Kadı Burhaneddin) ise onun (Hacı Mukbil) serbest bırakılıp Samagar’ın oğluyla birlikte Ulus’a gönderilmelerini; Kayseri, Aksaray ve Kırşehir gibi şehirlerin kendi yönetimine bırakılmasını; o bölgelerde taraftarları ve adamlarıyla bir araya gelmesini, buna karşılık Hacı Mukbil’in de Sivas valisi olmasını kararlaştırdı’’. Kadı Burhaneddin’in vezirliğe getirilişi Haziran-1378 (780 yılının Rebiyülevvel)‘dir. Önceden Eratna Beyi Alâeddin Ali Bey’in hâkimiyetinde olduğu bilinen Aksaray’ın bu hâkimiyetten uzaklaştığı anlaşılıyor. Zira Alâeddin Ali Bey ile Kadı Burhaneddin, Aksaray üzerine yürümüşlerdir. Bu olay Bezm ü Rezm’de şöyle anlatılmaktadır: “Ali Bey Niğde’den hareket ederek Aksaray Tımarhanesi’ne (Tımarhane-i Aksera) gitti. O kale Babukoğlu’nun adamlarının (Nöker) elindeydi. Sultan’a (Kadı Burhaneddin) kalenin kapısının önünde savaşma gücü verdi. Orada sultan sabahtan akşama kadar savaşarak, devlet düşmanlarına ders vermek için savaştı. Sultanın askerlerinin dışındaki askerler ise bir köşeye çekilip rahatlarına baktılar, olay 1378 güz aylarında olmuştur ve sonuç alınamamıştır.’’ o. Kadı Burhaneddin İdaresi Eratnalılar zamanında vezir, daha sonra da çocuk hükümdarın (Eratna Beyi Alâeddin Ali Bey’in oğlu) nâibi oldu. Burhaneddin Ahmed her gün divanda bulunur. Çocuk hükümdarı yanına oturtur, hükümler vererek devlet işlerini görürdü. Nihayet bir gün bu küçük hükümdarı bertaraf ederek hükümdarlığını ilan etti (782 Zilkade/1381). İkinci Mehmed’in akıbeti meçhuldür. Onun sükutiyle Eratna Devleti sona ermiştir. Sultan (Kadı Burhaneddin) 1391 baharında Eyyübhisar Kalesi’nin (Kayseri-Kırşehir arasında) itaat ve inzibatını temin gayesiyle Kayseri’den hareket etti. Kalenin sulh ile teslimi için yapılan tekliflere ret cevabı verilmesi üzerine muhasamat başladı. Bunun üzerine kumandan aman diledi. Sadakatini arz ederek kaleyi teslime hazır olduğunu bildirdi. Eyyübhisar Kalesi’nin fethini müteakip Sivas’a döndü. Kadı Burhaneddin, 1392 baharında isyankâr tavırlar içinde bulunan Eyyüphisar Beyi’ni tekrar itaat altına aldı. 1394 yılında tekrar Aksaray üzerine yürüyerek Karamanlılardan, Zinciriye Kalesi’ni aldı. O sırada Karamanoğlu’nun, Sultan’a saldırıp onunla savaşmak için kalabalık bir orduyla yaklaştığı haberi geldi. Sultan’ın üzerine geldiğini öğrenen Karamanoğlu, karşı koymayı bırakıp sığınak aradı. Rum Dağları’nın en görkemlilerinden ve en yükseklerinden olan Hasan Dağı’na sığındı. Burada yapılan savaşta Kadı Burhaneddin galip geldi. Şikari’de de bu olay geçmekte, fakat Kadı Burhaneddin’le Hasan Dağı’nda çarpışanın Alâeddin Bey’in oğlu Mehmed Bey olduğu belirtilmektedir. Kış mevsimi gelince (1396 yılı) hükümdar Aksaray’a döndü. Maksadı fetihten sonra halkın ihanetle tekrar Karamanoğlu’nun itaatine girmesi sebebiyle Aksaray’ı tahrip ederek oturulmaz bir hale getirmekti. Fakat bu sırada Karamanoğlu’nun elçisi vasıtasıyla aman dilemesi üzerine oradan hareketle Kayseri’ye geldi. Netice olarak Aksaray’ın bu iki devlet arasında zaman zaman el değiştirdiğini görüyoruz. Burhaneddin veya Karamanoğlu devletinden hangisi kuvvetliyse Aksaray’ı o sınırları içine ilhak etmiştir. ö. Karamanoğulları Egemenliği İbn-i Batuta, Larende’ye geldiği sırada Karamanoğulları’nın başındaki beyin, Bedreddin İbrahim olduğunu belirtmektedir. Bedreddin İbrahim Bey, kardeşi Musa Bey’e karşı muhalefete geçmiş sonra aralarındaki bozukluk devam etmiştir. 1332’de İbn-i Batuta, Konya’ya geldiği sırada Bedreddin İbrahim’i hükümdar bulmuştu. Seyyahın kaydına göre Bedreddin İbrahim Bey, Memlük Sultanı’nın himayesindeydi. Şikari’ye göre Bedreddin İbrahim Bey, 1332’den sonra beylikten çekilerek yerine kardeşi Alaüddin lakaplı Halil Bey geçtiyse de, O da 741/1340’da veya az evvel vefat etmiş olmalıdır ki Bedreddin İbrahim idareyi tekrar ele almıştır. Karamanoğulları’nın Aksaray’ı idare ettikleri, Şikari’nin şu ifadelerinden anlaşılmaktadır: “Yedi yıl Şah (Bey) olduğunu yazdığı Mirza Halil’in beş oğlu olup; birine Davud, birine Hızır, birine İshak, birine Alâeddin, birine Süleyman derlerdi. Aksaray’ı Davud’a, Ermenak’ı Hızır’a, Akşehir’i de İshak’a verdi”. İbrahim Hakkı Konyalı “Aksaray’daki Zinciriye Medresesi’nin, Bedreddin Mahmud’un oğlu olan ve yukarıda bahsedilen Şücaed-din Mirza Halil zamanında (H.733-750) yapılmış olması lazım gelir.” demektedir. Medresenin taç kapısının mukarnaslı nişi üzerinde iki kabara motifinin arasına düşen yerde ebced hesabiyle medresenin H.737 (M.1336–1337) tarihinde yapıldığı yazılıdır. Karamanoğulları, Anadolu Selçukluları’nın başkenti Konya’ya sahip olduklarından kendilerini o sırada Anadolu’daki Türk Beylikleri’nden üstün görüyorlardı. Bundan dolayı da bilhassa Osmanlı Beyliği (Devleti) ile gerek kendisi gerek müttefikleriyle bir olarak mücadele ediyordu. Bu mücadelelerden birinde, Karamanoğlu Alâeddin Al Bey, Yıldırım Bayezid’in ilk yıllarındaki karışıklıktan istifade etmek için Hamid Eli’ne saldırması ve Beyşehir Kalesi’ni almasından dolayı, Yıldırım Bayezid üzerine yürüyerek Konya’yı aldı. Bu sırada Akşehir, Niğde, Aksaray da alındı. Yıldırım Bayezid eniştesi Alâeddin Beyle, Çarşamba Suyu sınır olmak üzere barış yaptı. Tarihi olarak 792/1390 yılı veya 793/1391 yılı verilmektedir. p. Aksaray’ın II. Defa Osmanlı Egemenliğine Girişi ve Bazı Gelişmeler Karamanoğlu, Yıldırım Bayezid’in Eflak işleriyle uğraşmasından istifade ederek Osmanlı Ülkesi’ne saldırmışsa da Yıldırım Bayezid onun üzerine yürüyerek Konya’yı aldı. Aksaray tekrar fetholundu. Karamanoğlu Alâeddin Ali Bey öldürüldü. Ölüm tarihi H.800/M.1398‘dir. Aksaray’ın, Osmanlılar tarafından fethediliş tarihi 1389’dur. Yıldırım Bayezid bu suretle Karamanoğulları’nın güney kısmı hariç diğer yerlerini alarak Karamanoğulları Devleti’ne son verdi. Aksaray’ın 1398 yılı sonbaharında Yıldırım’ın egemenliğine girdiği ve 28 Temmuz 1402’deki Ankara Savaşı’yla Timur’un hâkimiyetine geçtiği düşünüldüğünde; Aksaray’daki Yıldırım devri Osmanlı hâkimiyetinin süresi 3 sene 11 aydır. Timur’un Anadolu’daki bu zaferi dolayısıyla Aksaray’daki Osmanlı hâkimiyeti kısa sürmüştür. Bursa’yı işgal ve yağma eden Mirza Mehmed (Muhammed) burada hapiste bulunan Karamanoğlu Mehmed ve Ali Beyleri kurtarıp Kütahya’daki Timur’un yanına göndermişti. Timur yanına gelen Mehmed Bey’e kısa süren bir misafirlikten sonra, beyliğini Kütahya’da geri vermiştir282. Bundan sonra da Karamanoğlu-Osmanlı mücadelesi devam etti. Bir rivayete göre de Karamanoğlu, Emir Süleyman’ın Sivrihisar’da bulunduğu sırada askerlerini Sultan Çelebi Mehmed’in topraklarına saldığını, yanında çok az asker kaldığını, hisarı kuşatmakla vakit geçirdiğini öğrenince Osmanlı soyuna eski düşmanlığından dolayı baskın yapma çareleri aramaya başladı. “Onu ele geçiremezsek bari mallarını yağmalamış oluruz.” diyerek askerlerini toplayıp yola çıktı. Bunu öğrenen Emir Süleyman da Hacı Evrenoz’u Leşker Bey’i (Başbuğ) dikerek, Karamanlıların toprağına saldı. Evrenos Bey, işte yetiştim deyince, Karamanoğlu Aksaray Şehri’ne yetişti. Bunun üzerine Hacı Evrenoz da onun ardınca Aksaray’a varıp yiyip içmekle meşgul oldu. Evrenos’un Aksaray’ı talan ve yağma etmek için buraya gönderilmesi de önemlidir. Çünkü burada asıl mesele Karamanoğlu olup onu bertaraf etmekti. Netice olarak Hacı Evrenos Bey Aksaray’dadır ve Hoca Saadettin’in dediği gibi Aksaray çevresi onun askerlerinin at oynattıkları bir alan haline gelmişti. Çelebi Sultan Mehmed’in ölümü üzerine yerine oğlu II. Murad geçti. (H.824/M.1421) II. Murad’ın ülkesindeki hâkimiyetini tam olarak temin edememesi ve 830/1426 tarihinde Sırp seferine çıkmasını da fırsat bilen Karamanoğlu Mehmed Bey, oğulları İbrahim, Ali ve İsa Beylerle Antalya’yı kuşattı. Fakat kaleden atılan bir top güllesinin isabetiyle Karamanoğlu Mehmed Bey öldü. Ali Bey, kardeşi İbrahim’le arası iyi olmadığından Antalya Hisarı’na sığındı. İbrahim ve İsa Beyler babalarının cenazesini Larende’ye getirip defnettiler. 27 Sefer H.826/9 Şubat M.1423. Karamanoğlu Ülkesi, Dulkadiroğlu Hasan Bey ile Nâsir al-Din Mehmed’in hücumuna maruz kaldı. Dulkadirliler, taarruzlarını Develi ve Aksaray’a kadar uzattılar ise de İbrahim Bey’in mukabelesi üzerine geri çekildiler. Kadirliler burada hâkimiyet kurmayı düşünmediklerinden olay kısa sürmüşse de maruz kaldığı bu hücum sırasında Aksaray halkının acı ve ızdırap çektiğini söyleyebiliriz. Karamanoğlu İbrahim Bey, Osmanlıların Balkan’da yenilmesi üzerine Osmanlı topraklarına saldırınca; II. Murat, Karaman topraklarına girerek Konya’yı aldı. Fakat İbrahim Bey’in hanımı olan kız kardeşinin şefaati ve Karamanoğlu’nun af dilemesiyle barış yapıldı. İsmail Hami Danişmend, II. Murad’ın yaptığı bu seferin tarihini H.847/M.1443 olarak vermekte H.846 (M.1442) ve H.848 (M:1444) tarihlerini kabul etmemektedir. İbrahim Bey, II. Mehmed’in Osmanlı tahtına geçmesi (Muharremin 16. Perşembe günü/18 Şubat 1451) sırasındaki değişiklikten dolayı meydana gelen otorite zafiyetinden yararlanmak istiyordu. Üstelik II. Mehmet’in bundan önce de Osmanlı tahtına çıkıp inmesini onun liyakatsizliğine veriyordu. Osmanlı topraklarına saldırdı fakat yenilip sulh istemek zorunda kaldı. Bazı topraklarını Osmanlılara verdi. 1464’te II. İbrahim Bey öldü. Osmanlıların yardımıyla Karamanoğulları’nın başına İbrahim Bey’in oğullarından Pir Ahmet Bey geçti. Fakat 869/1465 yılında Akkoyunlu Uzun Hasan ve Memlüklülerin yardımıyla İshak Bey, Karamanoğulları’nın başına  getirildi. r. Osmanlı Hakimiyeti Pir Ahmed, Osmanlı sayesinde Karamanoğuları Beyliği’nin başına geçti. Fakat anlaşma gereği, kendi ülkesinden Osmanlı ülkesine katılan yerleri tekrar almaya çalışıyordu. Hatta Yılgın Pazarcık ile yanındaki Tanrı’dan Hamamcık’ı Hünkâr’dan istedi. En önemlisi de Fatih, Uzun Hasan tehlikesini önlemek için ordusuyla Anadolu’ya geçince Karamanoğlu’nun kendisine katılmasını beklediği halde ne asker gönderdi ne de kendisi geldi. Bunun üzerine yönünü Karaman üzerine çeviren Fatih, Pir Ahmed’in müttefikleriyle birleşmesine meydana vermemek üzere Afyon’dan ileri yürüyüşle Karaman İli’nin merkezi Konya ile kendisine şiddetle mukavemet eden müstahkem Gevele Kalesi’ni zapt etti. Pir Ahmed kaçtı. Fatih’in yaptığı bu seferin tarihi; Hammer’in “Osmanlı Tarihi” adlı eserinde 871/1466, Halil İnalcık’ın “Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300–1600)” adlı eserinde ise 1468 yılıdır. Fatih’in emriyle Karamanoğulları’ndan alınan bu topraklar Karaman Vilayeti olarak teşkilatlandırılıp başına Şehzade Mustafa Çelebi getirildi. Solak-Zade’ye göre 875/1470 senesinde pek kalabalık bir asker ile Karaman Ülkesi’ne varan İshak Paşa, Larende üzerine geldi. Pir Ahmed bunu haber alınca İç İli’ne, oradan da Uzun Hasan’a iltica etti. Kardeşi Kasım Bey de Karaman’ın sarp dağlarına sığındığı için, bazılarının rivayetine göre, Mut üzerinde İshak Paşa ile karşılaştı. Ancak münhezim olunca o da Uzun Hasan’a iltica etti. Sonra İshak Paşa, Mut Kalesi’ni yeniden yaptırıp Niğde’yi de tamir eyledi. Daha sonra da Arguy ve Evc Kaleleri’ni alarak Aksaray’a geldi. Padişahın fermanı ile Aksaray’dan evler sürüldü. Hala İstanbul’daki Aksaray Semti denmekle maruf olan yer onların iskân mahallidir. Nişancı’ya göre ise, Aksaray’ın Osmanlılar tarafından alınışı Eğriboz fethini müteakiben olup kendi ifadesiyle şöyledir: “Sultan bu yıl (H.874) içinde muzaffer çerisini Karaman’a gönderdi. Niğde, Aksaray, Ermenek ve İçel’i fethettiler.” Aynı yıl içinde olduğunu belirttiğine göre Aksaray, İshak Paşa tarafından H.874 (1469–1470) tarihinde alınmıştır. İbn-i Kemal Aksaray’dan yapılan sürgünle ilgili şunları ifade etmektedir: “H.875 /M. 1470 tarihinde Karamanoğlu üzerine gönderilen İshak Paşa ile damadı Anadolu Beylerbeyi Gedik Ahmed Paşa karşısında tutunamayan Pir Ahmed, Türkmen İli’ne Uzun Hasan’ın yanına (Azerbaycan’a) kaçtı. Mezkûr beyler bundan sonra Niğde Hisarı’nı yaptırdılar. Bilâhare Kasım Bey’in, Bulgar kenarında olduğunu haber alıp üzerine gittilerse de, Bulgar-oğlu Pir Ahmed’in haberdar etmesiyle, Kasım Bey Bulgar (Bolkar Dağı)’a girdiğinden takip edilemeyerek geri dönüp Niğde’ye geldiler. Birkaç gün ol diyarda duruldu. Yapılan hisarın mühimmatı görüldü. Hizmet bitüb maslahat yerine yetüb dönülecek asker-i menşura destur oldu. Oradan göçdi vardı. Aksaray üzerinde turdı. Mezkûr diyardan da İstanbul’a bir nice yüz ev sürdürdi. Davud Paşa’ya Kastamonu Beği yoldaş koşulup ol diyarı beklemek buyuruldu.” Bu sürgünle ilgili Şikari’de de şu ifade geçmektedir: “İstanbul’u yeni almış idi. Murad eyledi ki cümle halkı İstanbul’a süre. Defter ile şehrin (Konya) içinden otuz bir bin Müslüman evi, yedi bin kâfir evi sürgün eyledi. Andan geçüb Aksaray’ı sürüp, İstanbul’a götürdü. Tefsire kadir üç yüz şeyh, vaiz müfti, âlim ve âbid sürdü.” Bu ifadelere bakılırsa Aksaraylıların tamamı olmasa bile önemli bir miktarının götürüldüğü anlaşılmaktadır. Gerek Şikari’nin, gerekse yukarıda geçen “Aksaray’dan nice yüz evlerin sürülmesi” ifadeleri Aksaray için çok kötü olmuştur. Zira Karaman İli’nin güzel ve zengin şehirlerinden biri olan Aksaray’dan Arnavut İshak Paşa tarafından yapılan bu sürgünden sonra küçük bir kasaba haline geldiği ve bahsedilen ilim ve tasavvuf erbabının  gitmesinden dolayı da kültürel açıdan da bir düşüşün yaşandığı muhakkaktır. Karamanoğullarından Kasım Bey İran’a sığınmıştı Buradan aldığı kuvvetlerle Aksaray, Kırşehir taraflarını yakıp, mamureleri harap ederek İçel taraflarına gitti. Bunun üzerine 1482 yılı Mayıs’ında üzerine Osmanlı ordusu gönderildi. Yapılan çarpışmada yenilen Kasım ve Pir Ahmed Bey tekrar İran’a kaçtı. Uzun Hasan’ın yanında bulunan Pir Ahmed, Silifke’de bulunan Kasım Bey’le buluşup anlaşarak isyana karar verdiler. Hoca Saadettin, Pir Ahmed’in Karaman diyarına gelişinin, Fatih’in İstanbul’a dönüşünden sonra olduğunu belirtip devamında şunları yazmaktadır: “Pir Ahmed’in, Larende üstüne yürüyüp bu kalenin Larende tarafındaki Ballu Tepe’de oturarak etrafı yağma ve talan etmeye başlaması üzerine, padişah tarafından Gedik Ahmed Paşa gönderildi. Yenilen Pir Ahmed, Uzun Hasan’ın yanına gitti ve Bayburt’ta oturup biraz sonra öldü.” H.879/ M.1474. Bir başka ifadeye göre de Ermenek’te ölmüştür. Karamanoğulları’nın bütün şehirleri ve kaleleri, dolayısıyla Aksaray da Osmanlılara geçmiş ve Karamanoğlu Kasım Bey de saklanmaya mecbur kalmıştır. Fatih’in kesin olarak Osmanlı Ülkesi’ne kattığı Aksaray, artık yeni kurulan Karaman Eyaleti’nin Aksaray vilayeti olmuştur. Fakat sonraki kayıtlarda bu durum Aksaray Sancağı, Aksaray Livası şeklinde ifade edilmiştir. Karaman topraklarının idareciliğini yapan Şehzade Mustafa ölünce yerine Şehzade Cem tayin edilmiştir. H.881 (M.1476) tarihinde Karaman İli’ni kesin olarak ilhak eden Osmanlılar bu bölgeye ait şehirlerin evkafını tespit etmişlerdir. Evkafı tespit edilen şehirlerden biri de Karaman Eyaleti’ne bağlı Aksaray Vilayeti’dir. Fatih’in 1481 tarihinde ölmesinden sonra Cem ve kardeşi Bayezid arasında çıkan saltanat kavgasında Karamanoğlu Kasım Bey de Cem’in yanında yer aldığı gibi Aksaray’ı da kuşatmıştır. Kasım Bey’in de katıldığı bu muhasarada Aksaraylıların şehirlerini müdafaa etmeleri, taht kavgasında II. Bayezid’i desteklediğini gösterir. Nitekim şu ifadeden de bu anlaşılmaktadır: “Nefs-i Aksaray halkı, Cem Çelebi merhum ile Karamanoğlu üzerlerine gelecek istikamet ettikleri sebepten avarızdan muafiyet için Sultan Bayezid Han’dan muafiyetname verilmiş badeha Padişah–ı Âlem Penahtan mukarrername verilmiştir.” Kasım Bey soyundan Mustafa Bey bazı aşiretlerin isteği üzerine Karaman İli’ne gelip hükümdarlığını ilan ettiyse de başarılı olamadı. Osmanlı döneminde Aksaray’la ilgili pek çok olay olmuşsa da konumuz itibariyle yalnız birkaçını vermekle yetineceğiz. Mesela bunlardan biri Aksaraylı Pir Mehmed Paşa ile ilgili olandır. Pir Mehmed Paşa, Yavuz’un İran’la yapılan Çaldıran Savaşı’nda defterdar iken vezir; Mısır seferinde de veziriazam olmuştur. Bir diğeri de Kıbrıs’a yapılan sürgünlerdir. 1572’de yapılan bu sürgünde Aksaray Kazası’ndan 228 aile sürgün edilmiştir. Bu dönemle ilgili bir başka olay da Osmanlıya isyan eden Mehmed Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Bey’in Osmanlı ordularını yendiği sırada Aksaray Naibi’ne ferman göndermesidir. Bu buyrultu H. 1248/1833 yılının Cumad-el-ulâsının 29. günü yazılmıştır. Bu fermandan Aksaray’ın Osmanlı Devleti’ne karşı ayaklanan Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’ya tabi olduğu anlaşılmaktadır. Konumu itibariyle önceden Kral Yolu ve İpek Yolu gibi önemli ticaret yolları üzerinde bulunan Aksaray, bunun büyük faydalarını görmüştür. Osmanlı’nın Klasik Döneminden itibaren bu önemini yitirmiştir. Bunun birçok sebebi varsa da en önemli ikisi; Osmanlı’nın Batı politikasının ağırlık kazanması ve XVI. asrın sonlarında ticaret yollarının Akdeniz’in dışına, Atlantik’e kaymasıdır. Bunların dışında Aksaray’dan geçen içteki yolun önemini yitirmesi; XVII. asrın sonunda ve XVIII. asrın başlarındaki savaşların şartları ağırlaştırması gibi faktörler etkili olmuştur. Osmanlı kayıtlarında fethinden sonra vilayet statüsü verilen Aksaray’a sancak veya liva unvanları verilmiştir. Devletin son dönemlerinde yapılan idari düzenlemeyle Aksaray kaza statüsüne indirilmiştir. Mektupçu Hilmi, Aksaray’ın Mithat Paşa devrinde yapılan teşkilatlanmada Niğde’ye kaza olarak bağlandığını yazar. Diğer tarihi eserlerde de genellikle 1864 yılında Konya Vilayeti’nin Niğde Sancağı’na kaza olarak bağlandığı belirtilir. Aksaray’ın kaza haline getirilmesinin 1842 tarihinde teşkilattaki yeni değişiklikten sonra olduğu kanaatindeyiz. Bunun açıklanması aşağıda yapılmıştır. s.Kurtuluş Savaşında Aksaray Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanması ve Anadolu’nun işgal edilmeye başlanması üzerine memleketin kötü durumunu düşünen vatansever insanlar, yurdun işgalini bir taraftan mitinglerle telin ederken diğer taraftan kongreler düzenliyorlardı. Amasya’da, Erzurum’da, Sivas’ta, Balıkesir’de, Aksaray ve Denizli’de yapılan kongrelerle milli mücadele fikrinin memlekete mal edilmesine, yurdun silahla savunulması yolunda gerekli askeri ve idari örgütlerin meydana getirilmesine çalışılıyordu. Bu arada Aksaray’ın idari statüsünde önemli bir değişikliğe gidilerek 14 teşrini evvel l336/14 Eylül 1920 tarihinde B. M. Meclisi Âlisi kararı ile müstakil livaya ifrağ olunup Koçhisar ve Arapsun kazaları raptedilmiştir. Aksaraylılar, Milli Mücadelenin kazanılması için hiçbir fedakârlıktan kaçınmamıştır. Çeşitli ihtiyaçlar için toplanan maddi yardımlar cepheye gönderilirken, çok sayıda Aksaraylı da bizzat cephede düşmanla savaşmaya gitmiştir. Aksaraylılar bu savaşta 344 şehit vermiştir. İstiklal Savaşı’nda Aksaray’ın verdiği bu  sayının diğer vilayet ve kazalarınkiyle mukayese edildiğinde çok büyük olduğu görülecektir. VİLAYET OLUŞUNUN TARİHÇESİ 1933 yılında çıkartılan bir kanunla kaza olarak Niğde’ye bağlanan Aksaray, bunu bir türlü kabullenememiştir. Çünkü nüfus bakımından, toprak bakımından, gelişmişlik bakımından bağlandığı Niğde Vilayetinden daha ön sıralardadır. Üstelik coğrafi konumu daha elverişlidir. Niğde milletvekili olarak seçilip T.B.M.M. de görev alan her Aksaraylı, verdikleri kanun teklifleri ile vilayet olma arzularını bütün yurt sathına duyurmuşlardır. Bu konuda ilk büyük çalışma Niğde Milletvekili olan Aksaraylı Oğuz Demir TÜZÜN tarafından yapılmıştır. Oğuz Demir TÜZÜN, 01.04.1964 yılında verdiği bir kanun teklifi ile Aksaray'ın tekrar vilayet olmasını dile getirir. Meclis İçişleri ve Bütçe Plan Komisyonunda görüşülerek kabul edilir, ancak, Adana Milletvekili Kemal SARIİBRAHİMOĞLU'nun muhalefet şerhiyle birlikte Millet Meclisine sunulan teklif, meclis dosyalarında öylece kalırken, 1971 yılında yapılan ikinci teşebbüs de ise sonuçsuz kalmıştır. 1987 genel seçimleri sonucu meclise Niğde Milletvekili olarak giren Aksaray milletvekilleri Raşit DALDAL ve Mahmut ÖZTÜRK’de aynı konuda çalışmalar yapar. Verdikleri kanun teklifleri ile Aksaray'ın il yapılmasını isterler. Ankara Büyükşehir Belediye Başkanı Mehmet ALTINSOY’un da destekleriyle Millet Meclisinde görüşülen ve kabul edilen tasarı 15.06.1989 gün ve 3578 sayı ile kanunlaşmış ve Aksaray 56 yıl sonra tekrar özlemine kavuşmuştur. Aksaray'ın 1989 yılında Vilayet olmuştur.

 

        AKSARAY ADI NEREDEN GELMİŞTİR? 

 

        Tarihte kurulan her köyün, her şehrin adının ister gerçek olsun, ister rivayet, isterse efsane bir hikayesi vardır. Aksaray'ın da adı hakkında bir çok rivayet, bir çok efsane anlatılır. ilk adının I. Hattuşili’ye ait eski Hitit metinlerinde geçen “Nenessa (Nenossos) olduğu sanılmaktadır.M.Ö. 718 yılında Yeni Asur kralı II.Sargon vergi vermeyi   durduran ve Muşkili Mita (Frig kralı Midas) ile Kargamış Kralı Pisiris ile işbirliğine giren Şinukhtu’lu  Kiaki’ye karşı Tabal seferi başlatmıştır. Aksaray yakınlarında olduğu düşünülen bu kentin adı, eski Asur metinlerinde Şinakhatum olarak geçmektedir. Sefer sonucunda Kiaki’nin egemenliği sona ermiş, Şinukhtu kenti Atunalı  Kurti’nin yönetimine bırakılmıştır. Aksaray Merkezinde bulunan Hitit hiyeroğlifli stel de Aksaray’ın Geç Hitit dönemindeki Şinukhtu kenti olduğunu desteklemektedir. Persler bölgeyi işgal ettiklerinde “Güzel atlar ülkesi” manasına gelen “CAPPADOCIA” adını bu bölgeye vermişlerdir.  “Garsaura” olarak bilinen Aksaray’a M.Ö. 42’de son Kapadokya Kralı Archelais kendi adına atfen “Kolonea-Archelais” adını vermiştir. Orta Çağlarda, Bizans Döneminde bu adın “Taxara” şeklinde değiştiği izlenir. En eski Selçuknamelerde “Aksera, Aksara” sözcükleri kentin adı olarak kullanılmıştır. Aksaray’da büyük evliyalar yetişmesinden dolayı, bir diğer adı da “Şehr-i Süleha” dır. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde bu kent, “Piga Helena” olarak nitelemiştir. “Aksaray” adına dair rivayetler şöyledir; Dar-üs-Zafer Haçlı seferleri sırasında II. Kılıçarslan başkent Konya dışında askeri bir üs kurmayı düşünür. Bunun için de günümüzdeki Aksaray'ı seçer. Şehri sağlam surlarla, medrese, cami, hastane, bedesten vb. kamu yapılarıyla süsler. Her zafer dönüşünde Aksaray'a uğrar, şenlikleri burada başlatır. Şehire de”Zafer Yurdu” manasında “DAR - ÜS – ZAFER” adını verir. Şehr-i-Süleha Kılıçarslan burayı o kadar çok sevmektedir ki, kötü niyetli kişilerin bu kente giremeyeceğine dair bir ferman çıkartır. Suç işleyenin hemen başı vurulacaktır. Evliya Çelebilnin anlattığına göre bu amaçla sarayın giriş kapısının iki yanına tunçtan iki aslan heykeli yaptırır. Bunlar şehre gözcülük eder, kötü niyetli kişiler kente girdiklerinde aslanlar ağızlarından çıkardıkları alevlerle onları yakar, kül ederler. Bu yüzden iyilerin, doğruların, salihlerin yaşadığı Aksaray'a "iyilerin Yurdu", "Salihlerin Şehri" anlamına gelen "ŞEHR-İ SÜLEHA" adı verilmiştir.

 

Watch video! Watch video!